Wśród wielu wspaniałych dzieł londyńskiego Tate Gallery znajduje się pewien niewielki obraz (76 cm wysokość, 51 cm szerokość) stworzony przez amerykańskiego malarza. Pozornie to zwyczajny, namalowany farbą olejną na płótnie portret. Jednakże już sam jego tytuł wydać się może zaskakujący – to „Symfonia w bieli nr 2: dziewczynka w bieli” Jamesa McNeila Whistlera (1834-1903). Warto się przy nim zatrzymać na dłużej.

Z prawej strony obrazu wyłaniają się gałęzie azalii pełne dorodnych, jasnoróżowych kwiatów i wdzierają się na płaszczyznę obrazu. Za nimi od prawej malarz ukazał wysoki, marmurowy kominek z otwartym paleniskiem. Na parapecie kominka stoi wysoka, japońska, biała waza w dekorowana niebieskimi malowidłami oraz niski, koralowy flakonik. Nad kominkiem wisi lustro, w którym odbija się zawieszony na przeciwległej ścianie pejzaż morski oprawiony w szeroką, złotą ramę, a polewej stronie górny róg ramki z rozmytym fragmentem obrazka w szerokim, kartonowym passe-partout .

W lustrze między obrazkiem i pejzażem, odbija się twarz młodej kobiety – twarz zamyślona. Głowa modelki jest lekko pochylona, zwrócona częściowo w stronę lustrzanej tafli. Dziewczyna jednak nie przygląda się swemu odbiciu. Jej lekko przymrużone oczy patrzą na wspartą na gzymsie kominka lewą dłoń, a konkretnie na znajdującą się na serdecznym palcu złotą obrączkę. W drugiej, opuszczonej wzdłuż ciała ręce trzyma japoński, kwadratowy wachlarz typu uchiwa ozdobiony rozmytym pejzażem. Stoi oparta o kominek, w ujęciu en trois quarts, tzn. w trzech czwartych, z ukosa. Ubrana jest w długą, białą suknię z lekkiego, półprzezroczystego muślinu, z obszernymi, bufiastymi rękawami. Jej długie, rude włosy spływają na plecy, odsłaniając smukłą szyję, kształtną linię żuchwy oraz fragment ucha ozdobionego kolczykiem z perłą. Kontrastują przy tym z bielą sukni i bardzo jasną, leciutko zaróżowioną skórą modelki.

To Joanna Hiffernan, Irlandka, modelka i kochanka Whistlera. Stoi ona w jednym z pokojów ich mieszkania przy Lindsey Row w londyńskim Chelsea. Para poznała się w Londynie w 1860 roku. Artysta docenił urodę i piękne, rude włosy Hiffernan, która wkrótce została jego kochanką i ulubioną modelką. Jej sześcioletni związek z malarzem określany był przez ludzi z ich otoczenia „małżeństwem bez kościelnego błogosławieństwa”.

Opisany portret nie jest pierwszym dziełem Whistlera, do którego pozowała Hiffernan. To jej wizerunek widzimy we wcześniejszej „Symfonii w bieli nr 1: dziewczynie w bieli” (1861-62), to ona również towarzyszy dwóm mężczyznom siedzącym na tarasie w pobliżu portu nad Tamizą w obrazie pt. „Wapping”, malowanym w latach 1860-1864. Artysta ukazał ją tutaj jako prostytutkę dobijającą targu z klientami.

Jej portret w „Symfonii w bieli nr 2” ma już zupełnie inny charakter. Widzimy ją we wnętrzu pokoju, w białej sukni, z obrączką na palcu lewej dłoni. Pokój to zapewne salon lub bawialnia, pomieszczenie oficjalne, w którym przyjmuje się gości. Hiffernan nie jest tu więc kochanką, której istnienie trzeba ukrywać. Niepodważalnym tego dowodem jest obrączka na jej palcu, która nie pojawiła się na wcześniejszej „Symfonii w bieli nr 1”. I choć para nigdy nie wzięła ślubu, to można powiedzieć, że tym portretem ukochanej, takim jej przedstawieniem artysta symbolicznie ją poślubił.

 „Symfonia w bieli nr 2” to jednak nie tylko portret partnerki Whistlera, lecz także wyraz jego poglądów na temat sztuki. A wszystko za sprawą abstrakcyjnego tytułu dzieła, który artysta nadał mu dopiero kilka lat po jego powstaniu. Pierwotnie bowiem Whistler zatytułował swą pracę: „Biała dziewczynka” (ang. „The Little White Girl”, w Polsce znana jest wersja „Dziewczynka w bieli”). W 1867 roku jednak postanowił to zmienić. Wtedy bowiem zgłosił swój trzeci obraz przedstawiający tym razem dwie kobiety w bieli na wystawę organizowaną przez Royal Academy of Arts. Aby zwiększyć zainteresowanie odwiedzających nazwał swą pracę „Symfonią”. Wtedy też postanowił zmienić tytuły dwóch wcześniejszych obrazów ukazujących kobiety w białych sukniach.

Po zmianie tytułu obraz przestał być już tylko portretem ukochanej, a stał się wyrażeniem wyznawanej przez malarza filozofii artystycznej, urzeczywistnieniem propagowanego przez niego hasła „sztuka dla sztuki”, postulującego tworzenie sztuki czystej, pozbawionej funkcji innych niż tylko estetyczna. Zdaniem Whistlera sztuka nie miała być utylitarna, nie miała służyć niczemu, poza wywołaniem doznań estetycznych u widza, „miała być samodzielną i odwoływać się do artystycznego zmysłu oka czy ucha, bez mieszania w to wzruszeń, całkowicie jej obcych, jak wierność, litość, miłość, patriotyzm itp.” (cyt. za: M. Porębski, Dzieje sztuki w zarysie). Obrazy zaś powinny wyrażać tylko to, co artysta ukazał na płótnie. Nowy tytuł omawianego dzieła nawiązujący do utworu muzycznego miał również podkreślać, że w malarstwie, podobnie jak w muzyce, ważny jest nie temat, lecz kompozycja utworu.

Kompozycja „Symfonii w bieli nr 2”, podobnie zresztą jak w wielu innych dziełach Whistlera, jest bardzo wyważona, statyczna. Na płótnie widoczne są geometryczne podziały, wyznaczane przez szereg pionowych i poziomych linii – kominka, jego gzymsu, wiszącego nad nim lustra, w którym odbija się prostokątna rama obrazu. Powtarzające się na obrazie kąty proste tworzone przez krawędzie wymienionych przedmiotów dzielą płótno nawiązując do japońskich druków. Wpływy japońskie, popularne wówczas w sztuce europejskiej, dostrzegalne są również w doborze przedstawionych w kompozycji obiektów. Pojawiające się na obrazie waza i flakonik oraz wachlarz w dłoni modelki pochodzą prawdopodobnie z prywatnej kolekcji Whistlera, który był zafascynowany sztuką i kulturą Japonii. Waza znajdująca się na Symfonii w bieli nr 2 została namalowana także w dłoniach modelki ubranej w japoński strój w 1864 roku na obrazie Purpura i róż.

Orientalnego charakteru dodaje obrazowi także namalowana z prawej strony kwitnąca azalia, w pięknym, jasnoróżowym kolorze, doskonale wyeksponowanym na neutralnym tle bieli, czerni paleniska i białoszarobłękitnego portalu kominka.

W „Symfonii w bieli nr 2” widoczne jest też odejście Whistlera od realizmu, pod którego wpływem artysta znajdował się w przeszłości za sprawą francuskiego malarza Gustave’a Courbeta. Whistler rezygnuje z niego na rzecz estetyzmu, będącego mieszanką stylów, w których najsilniej zarysowywały się wpływy klasycyzmu i sztuki japońskiej. Malarz był jednym z przedstawicieli tego ruchu intelektualno-artystycznego, opartego na wspomnianym już haśle „sztuka dla sztuki”, podkreślającego wartość sztuki ponad wszystko inne i znaczenie przyjemności, którą można znaleźć w pięknych przedmiotach.

Z obrazem Whistlera związany jest pewien utwór literacki. Na oryginalnej ramie obrazu znajduje się wytłoczona na  pozłacanych listkach jednozwrotkowa ballada Algernona Charlesa Swinburne'a pt. „Przed lustrem”. Whistler pomysł ten zapożyczył od Dante Rosettiego (jednego z Prerafaelitów), który udekorował wierszem swego autorstwa ramę obrazu Dziewczęce lata Marii Panny.

Swinburne był przyjacielem Whistlera; poznali się w 1862 r. Zainspirowany „Dziewczynką w bieli” poeta napisał krótki utwór, co dla malarza było potwierdzeniem przekonania, iż sztuki wizualne nie mają funkcji służebnej wobec literatury, a wręcz przeciwnie – to malarstwo może inspirować literatów. By podkreślić niezależność malarstwa, a także jego autorów, którzy nie tylko ilustrują, ale przede wszystkim tworzą dzieła, które mogą inspirować poetów, Whistler umieścił utwór przyjaciela na ramie swego obrazu. Zrobił to w 1865 roku, tuż przed wysłaniem go na coroczną wystawę organizowaną przez Royal Academy of Arts.

Nie pomogło mu to jednak zyskać przychylności krytyków, którzy uznali jego pracę za „dziwaczną”; inni używali określeń: „zabrudzona” i „szara”. Mimo nieprzychylnych recenzji ćwierć wieku później to właśnie ten obraz Whistlera wysłano do Paryża na słynną wystawę światową, gdzie nagrodzono go grand prix w kategorii malarstwa. Jego właścicielem był wtedy Arthur Studd, malarz i kolekcjoner sztuki, który kupił go za 1400 funtów od pierwszego nabywcy – Johna Geralda Pottera, przyjaciela i patrona Whistlera. W 1919 roku Studd przekazał go wbrew woli autora londyńskiej National Gallery, a w 1951 r. obraz przeniesiono do Tate Gallery.

Twórczość Jamesa McNeila Whistlera przyczyniła się do przemian, jakie zaczęły zachodzić w drugiej połowie XIX wieku w Anglii. Był on prekursorem programu sztuki realizującej własne, niezależne cele i za jego sprawą na Wyspy Brytyjskie dotarła filozofia „sztuka dla sztuki”. Swe poglądy Whistler ukształtował we Francji, dokąd przyjechał w 1855 r., gdy po porzuceniu studiów na Akademii Wojskowej w West Point postanowił poświęcić się malarstwu. Poznał tam Courbeta, Baudleaire’a, artystów z kręgu Maneta i impresjonistów. Wpływ na jego twórczość wywarli także Gabriel Rosetti, John Everett Millais i inni członkowie Bractwa Prerafaelitów, których z kolei poznał w Londynie, do którego przeniósł się w 1859 roku. Wkrótce, za sprawą jego kontrowersyjnego malarstwa, a także silnej osobowości, dom Whistlera przy Lindsey Row stał się miejscem spotkań przedstawicieli literacko-artystycznego świata Londynu, a on sam był znany w całym mieście, a potem także w Europie. Nic dziwnego, w końcu odegrał on kluczową rolę w kształtowaniu się sztuki współczesnej nie tylko w Anglii, ale i na całym kontynencie. Pod koniec XIX wieku krytycy uważali go za  największego artystycznego geniusza, jaki dała światu Ameryka.

Karolina Stężalska

Bibliografia

Biografia Jamesa McNeilla Whistlera, The Whistler Etchings Project, http://etchings.arts.gla.ac.uk/jmw/

Biografia Arthura Studda, The Whistler Etchings Project, http://etchings.arts.gla.ac.uk/catalogue/biog/?nid=StudAH

Biografia Joanny Hiffernan, https://www.whistler.arts.gla.ac.uk/correspondence/people/biog/?bid=Hiff...

F. Fowle, Symphony in White, No. 2: The Little White Girl, październik 2000, http://www.tate.org.uk/art/artworks/whistler-symphony-in-white-no-2-the-...

James McNeill Whistler: The Case for Beauty, premiera : 12.09.2014, http://www.pbs.org/program/james-mcneill-whistler/about-whistler/

M. Porębski, Dzieje sztuki w zarysie: wiek XIX i XX, Warszawa 1988

Style Guide: Aestheticism, http://www.vam.ac.uk/content/articles/s/style-guide-aestheticism/