Naskalne malowidło z Jaskini Lascaux

"Wracałem z Lascaux tą samą drogą, jaką przybyłem.

Mimo że spojrzałem, jak to się mówi, w przepaść historii,

nie miałem wcale uczucia, że wracam z innego świata.

Nigdy jeszcze nie utwierdziłem się mocniej w kojącej pewności:

jestem obywatelem Ziemi, dziedzicem nie tylko Greków i Rzymian,

ale prawie nieskończoności."

Zbigniew Herbert, Barbarzyńca w ogrodzie, 2004

Sztuka rozumiana jako twórczość plastyczna jest nieodłącznym elementem cywilizacji ludzkiej. Jak stwierdził René Huyghe „Sztuka zaczyna się w chwili, gdy człowiek nie tworzy w celu użytkowym, co zdarza się zwierzętom, lecz z myślą przedstawienia lub wyrażenia czegoś”. Jej pierwsze ślady ujawniają się w rytach i malowidłach naskalnych (tereny współczesnej Europy Zachodniej), w drobnej rzeźbie oraz ozdobach (obszar dzisiejszej Francji, Czech i Rosji). Kończący się okres lodowcowy tzw. magdaleński datowany od 25000 do 10000 lat p.n.e. powiązany jest z wyłonieniem się spod lodowca terenów Europy Zachodniej. Ocieplenie klimatu sprzyjało wędrówkom ludzi i dzikich zwierząt poszukujących pożywienia. Obserwując zwierzęta nasi przodkowie nieustannie gromadzili o nich swe wyobrażenia. Podczas polowań mogli zapamiętać je w różnych pozach i sytuacjach. Wykorzystując naturalne podłoże ścian jaskiń, które traktowali jako miejsca kultu, odzwierciedlali kształt i dynamikę ruchu zwierząt.. Na bazie rytuałów myśliwskich podtrzymywanych przez plemiona australijskie, afrykańskie i Ameryki Północnej, wysnuto domysły na temat celu tworzenia malowideł naskalnych. Ernst Gombrich wskazuje m.in. na ich oddziaływanie magiczne. Pokonanie wizerunku zwierzęcia namalowanymi włóczniami miało pozwolić myśliwemu zapanować nad nim podczas polowania. Michał Ałpatow biorąc pod uwagę posągi z Wyspy Wielkanocnej, które powstały w wyniku dopełniania dzieł przyrody, wskazuje na pierwiastek twórczy:

"[...] przypadkowy występ skalny w jaskini pobudzał wyobraźnię pierwotnego człowieka i wydawał mu się w półmroku jakby linią grzbietu pasącego się byka. Dorysowywał do niej rogi i nogi i tworzył w ten sposób obraz."

Jego podstawowym narzędziem malarskim była dłoń. Do rytów wykorzystywał ostry krzemień. Kontury zwierząt wypełniał farbami ziemnymi. Glinki, zwietrzeliny skalne, kreda i węgiel pozwalały mu na uzyskanie odcieni czerni, fioletu, brązu, czerwieni oraz żółcieni. Pokrywając obrazami ściany i sklepienia jaskiń pierwotny artysta tworzył z nich swoiste galerie sztuki. Od nazw francuskich miejscowości, w których dokonano pierwszych odkryć pochodzą okresy na jakie dzieli się paleolit.

W górnym paleolicie wymienia się zatem okresy: abewilski, aszelski i mustierski, zaś w dolnym oryniacki, solutrejski oraz magdaleński. Około 200 jaskiń dekorowanych malowidłami i rytami naskalnymi zachowało się Na terenie środkowej Francji oraz północnej Hiszpanii. Stąd też malarstwo to określane jest jako franko-kantabryjskie. Ujawnia ono również przemiany stosowanych technik i środków wyrazu. Początkowe profilowe zarysy zwierząt, umieszczane jedne nad drugimi, po kolei za sobą lub nakładane na siebie, stopniowo ustępują miejsca ujęciom perspektywicznym. Polegają one na ukazywaniu trójwymiarowych zwierząt na płaszczyźnie skały w taki sposób, aby widoczna stała się zmiana ich położenia, odległość względem obserwatora. Ta zdolność obejmowania grupy zwierząt jednym spojrzeniem przejawia się w zindywidualizowaniu, przeciwstawieniu sobie ich wizerunków. Wraz z technikami stosowanymi do nanoszenia barwników sprawia, że przedstawienia tych artystów prehistorycznych zaliczane są do stylu malarskiego, nie zaś rysunkowego. Należą do nich m.in. malowidła pokrywające ściany jaskimi Lascaux, położonej w dolinie rzeki Wezery w Dordogne, w południowo-zachodniej Francji. Góruje ona nad innymi poziomem artystycznym. Na widok sali nazwanej galerią malowideł - Axial, wybitny archeolog ks. Henri Breuil wykrzyknął: “To Kaplica Sykstyńska prehistorii!"

Odkrycie naskalnych malowideł jaskini Lascaux 8 września 1940 r. zawdzięczamy czterem francuskim nastolatkom - Marcel Ravidat, Jacques Marsal, Georges Agnel oraz Simon Coencasin, , których pies podczas zabawy wpadł w rozpadlinę skalną. Z pomocą ich nauczyciela Leona Lavala, informacja o odnalezieniu skarbu, dotarła do archeologa księdza Henri Breuila. Świat o tym odkryciu dowiedział się jednak dopiero na koniec II Wojny Światowej. Po ośmiu latach badań i przygotowań otworzono ją dla zwiedzających. Dziennie odwiedzało ją 1200 osób. Niestety zwiększony poziom wydychanego dwutlenku węgla stał się zagrożeniem dla malowideł. Na ścianach pojawiły się porosty grzybicze.

W 1963 roku jaskinia została zamknięta i jedynie kilka dni w roku jest otwarta dla naukowców.

W 1983 roku w bezpośrednim sąsiedztwie otwarto jej wierną replikę Lascaux II. Odtworzono w niej Salę byków oraz Galerię malarstwa z użyciem prehistorycznych materiałów i technik. Od 1979 Jaskinia Lascaux jest wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Wejście do jaskini położone jest na wysokości 185 metrów z widokiem na dolinę rzeki Wezery. Od niego strefa wejściowa rozszerza się przechodząc w owalną grotę główną zwaną "salą byków". Nazwę tą przyjęto na podstawie przedstawionych w niej czterech monumentalnych byków. Według krytyka sztuki Zbigniewa Florczaka mogą być to także tury. Różnice w budowie można zauważyć na przykładzie dwóch pierwszych byków, po lewej stronie sali. Na biało-kremowych ścianach oprócz 11 przedstawień różnej wielkości byków i krów, odnajdujemy głowy i pomniejszone sylwetki 17 koni, 6 pomniejszonych jeleni i niedźwiedzia, osobliwe zwierzę o dwóch długich rogach, zwane jednorożcem, a także figury geometryczne oraz znaki w postaci kropek, kresek i haczyków. Przedstawienia te nieprzerwanie pokrywają sklepienie sali mierzącej około 20 metrów długości, 5 metrów wysokości oraz około 10 metrów szerokości w najszerszym punkcie. Wapienne ściany przesłania cienka warstwa mlecznych kryształów kalcytu. To one nadają ciałom byków biało-kremową barwę. Z pomocą ciepłych odcieni brązów, czerwieni, żółcieni oraz czerni, podkreślone zostają cechy anatomiczne zwierząt. Receptury farb odzwierciedlają zdolności techniczne prehistorycznych artystów. Ich skład regulowany jest lokalnym występowaniem określonych minerałów. Spoiwem roztartych lub rozgniecionych pigmentów była woda. Artyści stopniowali barwy stosując nakrapianie i szrafowanie, czyli nakładanie barwników w postaci cienkich gęstych równoległych lub krzyżujących się kresek. Czarne plamki, kropki i kreski sierści, roztarcie pigmentu na nogach, szczegółowy malunek rogów i grzywy u dwóch pierwszych byków, wskazują, że mogą być one tworzone przez tego samego artystę. Farby nanoszono palcami, pędzlami z szczeciniastej sierści lub mchu do malowania m.in. puszystych końskich grzyw. Jedną z często stosowanych technik było również rozpylanie z wykorzystaniem szablonów ze zwierzęcych skór. Odnalezione w Lascaux puste, zabarwione kości pozwalają przypuszczać, że były one używane do rozpryskiwania barwników. Techniki tej używano na większych i nierównomiernych powierzchniach. W ten sposób powstały m.in. około 2 metrowej długości ciało otwierającego jaskinię zwierzęcia o dwóch rogach, korpusy i głowy koni tworzących 9 metrowy czarny fryz. Rogi zwierzęcia oraz linie końskich grzbietów, brzuchów i nóg zostały namalowane pędzlem. Rozmieszczanie zwierząt na różnych wysokościach i na różnych płaszczyznach, to zabieg, który potęguje doznanie głębi. Bliski plan podkreślają wyraźnie zarysowane elementy np. kopyta żółto-czarnego jelenia. Im bardziej wizerunek staje się szkicowy, tym bardziej wzrasta wrażenie oddalenia. Zanikający kontur, niekompletność i rozmyte plamy barwne potęgują odczucie ruchu. Szczególnie zauważyć to można w wycinkowym ukazaniu końskich ciał. Obecnie przypuszcza się, że to konie zawsze były malowane jako pierwsze. Potwierdzają to badania Norberta Aujoulata prowadzone w latach 1988 - 1999. Wykazały one systematyczne stosowanie w całej jaskini jednej sekwencji przedstawiania zwierząt, w zależności od ich zwyczajów godowych. Tak też koniec zimy i początek wiosny przynależy do wizerunków koni, okres letni do byków, zaś jesień jest czasem jeleni. Jedność wizerunków oraz badania pigmentów wykazały, że malowidła w sali byków oraz w dwóch odchodzących od niej korytarzach, powstawały w różnym czasie,na przełomie dwóch tysiącleci, pomiędzy okresem solutrejskim i magdaleńskim. Sklepienie "Sali Byków" przechodzi niemal równomiernie w sklepienie węższego korytarza tzw. "Axial Galery" - "Galeria Malowideł" lub też "galeria osiowa". Ma ona około 20 metrów długości i zaledwie około 2 metry szerokości przy gruncie, który zstępuje spadziście w głąb. Kalcytowa warstwa narastała tam nadal po stworzeniu malowideł, co sprawiło że zostały one delikatnie przesłonięte. W galerii jest około 160 przedstawień, w tym 58 zwierząt. Wśród nich wyróżniają się chińskie konie, czerwone krowy, czarny byk i na końcu koń przewrócony do góry nogami. Oprócz zwierząt znajdują się tam nieokreślone szkice oraz znaki geometryczne. Odnaleźć je można również w drugim korytarzu jaskini, biegnącym w prawo od "Sali Byków". To tzw. "Pasaż", szeroki na około 6 metrów. 350 rytych i malowanych figur pokrywa sklepienie ciągnące się przez 18 metrów . Wśród nich konie, byki, koziorożce, kwadraty, kropki i haczyki. Wysokość pasażu wzrasta od 2,5 metra przy wejściu do 8 metrów w głębi. "Pasaż" rozgałęzia się na biegnącą w lewo "Nawę" oraz w prawo na półkolistą "Absydę". Ściany "Nawy" dzielą się na cztery panele. Po prawej otwiera ją fryz płynących jeleni - ich głowy lekko uniesione, ukazane jedna za drugą. Wśród zwierząt dominują wizerunki 27 koni. Są też koziorożce , różnej wielkości byki i tury. W panelu dużej czarnej krowy z prostokątnych i kwadratowych pól stworzona została szachownica w odcieniach fioletu, rdzawych i piaskowych brązów. To jedyne miejsce w jaskini, gdzie odnajdujemy fiolet. "Nawa" łączy się z "Księżycowo-mleczną Galerią" o szerokości 2 metrów. Swą nazwę zawdzięcza ona barwie guzowatych stalagmitów, które zdobią jej ściany. Ich kruchość sprawiła, że nie zostały one pokryte przedstawieniami. Około 20 metrowa galeria zwęża się i przechodzi w około 30 metrową tzw. ""Salę Kotów". Na każdej ze ścian po trzy koty, jeden zwrócony pyszczkiem do wejścia. Wśród kotów ukazane są także konie, byki, koziorożce i jelenie. Największa ilość przedstawień została wykonana na miękkich wapiennych ścianach i sklepieniu półkolistej "absydy". W najwyższym miejscu ma ona około 3,5 metra wysokości. Ze względu na znalezione tu artefakty tj. lampy z piaskowca,narzędzia malarskie i rytownicze, muszle z wydrążonymi otworami, grawerowane fragmenty kości jeleni, "absyda" jest uznawana za serce jaskini. W jej ścianach odkryto otwory, które mogły służyć do mocowania rusztowań umożliwiających tworzenie przedstawień w wyższych partiach sklepienia. Niemal cała powierzchnia pokryta jest nakładającymi się rytami. To około 500 wizerunków zwierząt z największym w jaskini jeleniem, oraz 600 abstrakcyjnych i geometrycznych znaków. W głębi absydy jeden z nich - gęste skupisko pionowych kresek, przywołujące skojarzenie maski. Ten abstrakcyjny znak nazwano "wielkim szamanem". W podłodze "absydy" szczelina prowadząca 5 metrów w dół, do tzw. "studni martwego człowieka”. Na biało-kremowej ścianie czarne zarysy postaci. Studnia jest jedynym miejscem w Lascaux, gdzie ukazany został wizerunek człowieka. Cechuje go geometryzacja ciała. Głowa ukazana z profilu. Konturem zarysowany ptasi dziób, oko zaznaczone czarną kropką. prosty tułów, długie nogi i stopy. Poziomą kreską od krocza do biodra zaznaczone zostało przyrodzenie mężczyzny. Ramiona rozrzucone na boki. Pod ręką z lewej, na długim kiju kontur ptaka zwróconego lewo. Po prawej duży byk z raną w brzuchu. Z niej wypływają dwie pętle jelit i zwisa długa włócznia. Głowa byka z wystawionymi do ataku krótkimi rogami jest mocno pochylona. Nozdrza zaznaczone ciemną plamą. Zjeżone kreski grzywy, sterczący ogon. Krótkie nogi o szerokich udach. po lewej zarysowana linia grzbietu i głowa nosorożca. Na nosie wygięte kreski rogów.

Na grzbiecie rozmyta czerń. Poniżej uniesionego ogona po trzy kropki w dwóch rzędach. Kolejny cieniowany kontur obrysowuje wizerunek końskiego łba i grzbietu. Michael Rappenglueck z Uniwersytetu w Monachium, analizując znaki geometryczne pojawiające się na ścianach jaskini Lascaux, wykazał że mogą one reprezentować gwiazdy. Uznał, że jedna kropka odpowiada jednemu dniu pobytu księżyca na niebie, a pusty kwadrat jego nieobecności. Jego zdaniem oczy byka, człowieka i ptaka symbolizują trzy jasne gwiazdy - Wegę, Deneb i Altair, składające się na konstelację letniego trójkąta. W ten sposób malowidła naskalne uznane mogą zostać za najstarsze malarstwo ukazujące w sposób symboliczny różne fazy księżyca, zaś sama jaskinia może być traktowana jako prehistoryczne planetarium.

Malowidła, które przetrwały do czasów obecnych, inspirowały również współczesnych artystów. Ekspresjoniści podobnie jak artyści prehistoryczni malowali palcami i stosowali technikę rozpryskiwania. Wycinkowe ujęcia, wydobywanie ruchu poprzez rozmazanie barwnych plam odnajdziemy u impresjonistów, zaś kontur m.in. u przedstawicieli kubizmu. Jeden z nich Pablo Picasso w 1940 roku po zwiedzeniu jaskini Lascaux, mówiąc o artystach swego pokolenia stwierdził:

"We have discovered nothing"

My nie odkryliśmy nic.

Malowidła naskalne to sztuka, która stała się punktem wyjścia dla kolejnych pokoleń twórców. Forma wyrazu i użyte materiały pozwalają docenić wysoki poziom umiejętności, talent i myśl prehistorycznych artystów. Czy rzeczywiście współczesna nauka i technika są w stanie pomóc nam zrozumieć i dokonać właściwej interpretacji jaskiniowych malowideł tworzonych przez artystów epoki paleolitu? To pytanie, które chcielibyśmy pozostawić otwarte, nie wskazując jednej prawidłowej odpowiedzi.

Barbara Szymańska

Bibliografia:

L. – R. Nougier, Sztuka pradziejowa [w:] Sztuka świata, t. 1, Warszawa 1989.

A. Laming, Skarby w grocie Lascaux, PWN, Kraków 1968.

Z. Florczak, Sztuka łamie milczenie. Z prahistorii plastyki, Wydawnictwo Literackie,

Kraków 1974.

K. Estreicher, Historia sztuki w zarysie, PWN, Kraków 1968.

M. Ałpatow, Historia sztuki, t. 1, Arkady, Warszawa 1968.

E. H. Gombrich, O sztuce, Rebis, 2009.

Źródła:

http://www.lascaux.culture.fr/#/fr/00.xml

http://www.visual-arts-cork.com/prehistoric/lascaux-cave-paintings.htm