Monumentalna sztuka Starego Państwa nie ma sobie równych pod względem realizacji założeń ideowych dawnego Egiptu. Do najważniejszych realizacji tego okresu należy architektura sepulkralna, której z czasem podporządkowano nawet naturę. Grobowce przeszły znamienną metamorfozę od mastab – budowli grobowych w kształcie ściętego ostrosłupa do piramidy w kształcie ostrosłupa. Formą przejściową jest piramida schodkowa, złożona z kilku nałożonych na siebie zmniejszających się ku górze mastab, jak w piramidzie Dżosera. Grobowiec Snorfu, założyciela IV dynastii, jest już piramidą o kształcie ostrosłupa na kwadratowej podstawie.

Następcy tego władcy – Cheops, Chefren i Mykerinos, wznieśli dla siebie kolejne piramidy w Gizie niedaleko Memfis. Największa z nich, grobowiec Cheopsa, mierzy 146 m, nieco niższa piramida Chefrena zaś – 138 m. Kompleks grobowy faraona Chefrena składał się z piramidy, świątyni górnej, korytarza wiodącego do grobowca, świątyni dolnej, tzw. Świątyni Sfinksa i posągu sfinksa – strażnika świątyni lub portretowego wizerunku samego władcy, stanowiący jego integralną część. Piramidę wzniesiono z kamiennych bloków, przykrytych pierwotnie okładziną z gładzonego wapienia i granitu, której resztki pozostały przy szczycie budowli.

Posąg sfinksa, wykonywany jak się przypuszcza około trzech lat, powstał około 2570 – 2340 p.n.e. Został wykuty w monolitycznej skale - ostańcu, stanowiącej integralną część płaskowyżu, od którego nigdy nie został odcięty, w miejscu wydobywania surowca, wykorzystanego do zbudowania odległej o ponad trzysta metrów piramidy. Zwracający się ku wschodowi, w kierunku Nilu Sfinks miał zapewnić faraonowi wieczne życie. Jak się przypuszcza gigantyczna rzeźba pierwotnie była otynkowana i polichromowana. Gigantyczny posąg, jedyny zachowany cud świata starożytnego, w 1979 roku wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO, jest uważany za najstarszą monumentalną rzeźbę egipską. Głowę stworzenia okrywa nemes używana przez faraonów szeroka pasiasta chusta, osłaniająca koronę, tył głowy i kark, podczas gdy z przodu dwa płaty tkaniny spadały na ramiona.

Świątynia grobowa o skomplikowanym planie wnętrza składała się z kilku sal kolumnowych, dziedzińca i wielu komór i korytarzy. Do świątyni prowadziła szeroka rampa, której początek znajdował się przy dolnej świątyni, tu pierwotnie mieścił się wykonany w diorycie posąg władcy pod postacią sfinksa – jeden z bardzo licznych wypełniających niegdyś dziedzińce i sale. Obok piramid znajdowały się podziemne pomieszczenia dla barek, które za życia faraona mogły służyć do ceremonialnych podróży po Nilu, po jego śmierci zaś stawały się symboliczną świętą barką, przeznaczoną do podróży w zaświatach. Przy piramidzie Cheopsa odnaleziono barkę, która – jak początkowo sądzono – była wykorzystywana do transportu zwłok faraona, lecz inskrypcja wskazuje, że pozostawił ją tam następca Cheopsa.

Kult zmarłego władcy był powodem wykonywania wielu monumentalnych rzeźb egipskich, posągi miały znaczenie magiczne: w trakcie takich rytuałów figurom otwierano oczy, uszy i nos, dzięki czemu, jak wierzono, mógł przemawiać. Trwałość dzieła zapewniały surowce, z których wykonywano figury: oprócz miękkiego wapienia surowcem były twarde minerały: bazalt, porfir, granit i dioryt. Za pomocą prostych narzędzi wytwarzano z nich posągi odznaczające się uproszczonymi, stylizowanymi formami, zgodnymi z zasadami ówczesnej estetyki. Taki sposób realizacji zapewniał rzeźbom odpowiedni poziom majestatyczności, powagi, wrażenie potęgi i ponadczasowości.

Jednym z przykładów takich cech rzeźby Starego Państwa może być wykonany z diorytu posąg Chefrena z sokołem – Horusem. Przedstawione w postaci sokoła bóstwo siedzące na oparciu tronu symbolicznie otacza skrzydłami głowę władcy.

Rzeźba Pisarza z tej epoki wykonana z polichromowanego wapienia odznacza się większym realizmem, a więc i zdecydowanie słabszą stylizacją i formalnymi uproszczeniami.

Joanna Tomalska

Bibliografia:

M. Porębski, Dzieje sztuki w zarysie, t. I, Od paleolitu po wieki średnie, Warszawa 1976.