Okres klasyczny, zwany też złotym okresem kultury greckiej trwał od V do połowy IV w. p.n.e. Okres świetności zapoczątkowało zwycięstwo Aten nad Persami w 480 r. p.n.e. Zwycięstwo to stworzyło nowe warunki rozwoju sztuki. Jak pisze Ewdoksja Papuci-Władyka: „powstało zapotrzebowanie na taką formę sztuki, za której pośrednictwem można było lepiej wyrazić nowe treści życia i oblicze społeczeństwa, o wiele bardziej świadomego przynależności do świata Hellenów. Charakterystyczne cechy epoki klasycznej to zwrot ku człowiekowi w wymiarze heroicznym, ku sławie miasta, ku temu dziedzictwu, które stało się wspólne światu Helleńskiemu. Przodującą rolę w świecie greckim zaczęły odgrywać Ateny, które okres szczególnego rozkwitu odnotowały w dobie  wielkiego męża stanu, Peryklesa”.

Perykles od około 460 do 429 roku p.n.e. niemal corocznie obierany był strategiem. Umocnił demokrację ateńską między innymi poprzez reformę wprowadzającą wynagrodzenie za pełnienie obowiązków radnych i sędziów, przez co także ubożsi mogli brać udział w życiu państwa. Za jego rządów ważne decyzje podejmowało Zgromadzenie Ludowe, podczas obrad którego mógł się wypowiedzieć każdy obywatel (z zastrzeżeniem, że w demokracji ateńskiej nie brały udziału kobiety, cudzoziemcy i wyzwoleni niewolnicy). Rozwój demokracji korzystnie wpłynął na rozwój kultury, na którą przeznaczano znaczne środki.

Rozwój kultury ateńskiej dokonał się w wielu dziedzinach. Okres klasyczny to czas filozofów takich jak Sokrates, Platon i Arystoteles. W tym okresie swoje dzieła spisywali historycy jak Herodot i Tukidydes. To także czasy rozkwitu teatru i twórczości słynnych tragików jak Ajschylos, Sofokles i Eurypides. W tym czasie rozwinęło się budownictwo publiczne – budowano teatry, stadiony i szkoły. Powstały najsłynniejsze budowle Akropolu (wzgórza w Atenach), między innymi świątynia Ateny – Partenon. Przedstawicielami tego okresu w rzeźbie byli Myron, Fidiasz, Poliklet w wieku V p.n.e oraz Skopas, Praksyteles i Lizyp w wieku IV. Wśród wymienionych rzeźbiarzy największą sławą cieszył się Fidiasz.

O życiu Fidiasza wiemy niewiele. Urodził się około roku 490 p.n.e. Zanim został rzeźbiarzem zajmował się malarstwem. Rzeźby prawdopodobnie uczył się u Hageladesa z Argos, podobnie jak Poliklet i Myron. Działał głównie w Atenach, ale także w Delftach, Platejach i Olimpii. Fidiasz zyskał uznanie już za życia. Przyjaźnił się z Peryklesem. Powierzono mu kierowanie pracami na Akropolu. Nadzorował budowę świątyni Ateny – Partenonu i zaprojektował jej dekorację rzeźbiarską, część tej dekoracji wykonał osobiście, w tym kultowy posąg Ateny Partenos.

Posąg ten został ukończony w 438 r. p.n.e. nie zachował się do naszych czasów. Jak wiele innych dzieł starożytnych rzeźbiarzy jego wygląd odtwarzamy na podstawie opisów starożytnych, wizerunków na przykład na medalionach czy medalach oraz marmurowych kopii rzymskich. Miał prawdopodobnie około 12 metrów wysokości. Stał w celi na wprost wejścia do świątyni. Jak opisuje go Ewdoksja Papuci-Władyka: „ukazywał boginię uzbrojoną, lecz odpoczywającą i triumfującą po trudach walki, dlatego tarcza i włócznia były oparte na ziemi, a nie gotowe do walki. Rzeźba była wykładnią koncepcji politycznych Peryklesa i symbolizowała potęgę zwycięskich Aten, ukazując wiernym na dłoni Ateny postać Nike, bogini zwycięstwa”.

Atena Partenos została wykonana w technice chryzelefantyny, której nazwa pochodzi od greckich słów złoto i słoń. Technika ta polegała na okładaniu płytkami z kości słoniowej i złota drewnianej konstrukcji rzeźby. Co ciekawe Atena była nie tylko posągiem, ale także skarbcem. Do jej wykonania zużyto od 40 do 50 talentów złota, czyli między 1744 a 2180 kilogramów. Złoto to miało formę płytek, które można było zdejmować i wykorzystywać w przypadku trudności finansowych miasta. Wszystkie płytki były zważone i zinwentaryzowane. Atena Partenos nie była posągiem kultowym. Ateńczycy, także po jej wykonaniu nadal czcili stary archaiczny posąg Ateny. Dzięki temu, możliwe było wykonywanie jego kopii (posągów kultowych nie kopiowano). Z zachowanych kopii najwierniejszą jest Atena Warwakion datowana na II wiek naszej ery.

Innym równie kolosalnym posągiem Fidiasza był zaliczany do siedmiu cudów świata starożytnego Zeus Olimpijski. Posąg ten, jak większość dzieł Fidiasza nie zachował się do naszych czasów. Wiemy o nim znacznie mniej niż o Atenie Partenos, gdyż jako posąg kultowy nie był kopiowany. Zeus został ukazany siedzący na tronie w statycznej pozie. Przez starożytnych Fidiasz był uważany za rzeźbiarza, który tworzył wizerunki bogów według Iliady i Odysei Homera. Przedstawiał bogów poważnych, pełnych majestatu. Na przykład Emilius Paulus, który zwiedzał Olimpię w 167 r. p.n.e. opisał swe wrażenia, jakby rzeczywiście znalazł się przed bogiem.

Jedynym oryginalnym świadectwem stylu Fidiasza jest zachowana rzeźbiarska dekoracja Partenonu: metopy, fryz i przyczółki. Dzieła te polecam szczególnej uwadze zainteresowanym greckiej rzeźbie okresu klasycznego.

Arkadiusz Gryglas

Bibliografia:    

John Boardman, Sztuka Grecka, Warszawa 1999

Ewdoksja Papuci-Władyka, Sztuka starożytnej Grecji, Warszwa-Kraków, 2001