Amfiteatr Flawiuszów, inaczej Koloseum, to jedno ze szczytowych osiągnięć rzymskiej architektury, które powstało w okresie panowania dynastii Flawiuszów w latach 75-82 n. e. Jego budowa wynikała z przyczyn politycznych – zainicjował ją cesarz Wespazjan, który doszedł do władzy, wywołując pucz wojskowy. Ta rekreacyjna i widowiskowa budowla miała umożliwić mu zdobycie przychylności ludu rzymskiego oraz utrwalić panowanie uzurpatora. Koloseum było zamierzeniem na wielką skalę, o czym świadczą jego olbrzymie rozmiary, wszechstronne przeznaczenie i zakres oddziaływania. Budowlę skonstruowano na planie elipsy o długości 188 m i obwodzie ok. 520 m oraz nadano jej 48, 5 m wysokości. Przeznaczono ją na walki gladiatorów, polowania na dzikie zwierzęta oraz bitwy morskie, tzw. naumachie. Mieściło się w niej ok. 50 tysięcy widzów. A według iluminacji „Chronografia z 354 roku n. e.” mogło się w niej znaleźć nawet 87 tysięcy oglądających.

W centrum elipsoidalnego Koloseum znajdowała się arena, również w kształcie elipsy, oddzielona od widowni wysokim murem. Imponujące wymiary areny umożliwiały jednoczesny występ 3 tysięcy par gladiatorów, co daje wyobrażenie rozmachu brutalnych widowisk, które wzbudzały atawistyczne instynkty rzymskiego społeczeństwa i odwracały jego uwagę od realnych problemów oraz wadliwego systemu rządzenia. Wokół niej wznosiła się czteropiętrowa widownia, przedzielona szerokimi przejściami. Porządek miejsc ustalony został według hierarchii społecznej, tzn. pierwsze dolne piętro przeznaczone było dla cesarza i jego otoczenia, drugie – dla kwitów i nobilów (najznamienitszej warstwy społecznej), trzecie – dla rzymskich plebejuszy (dodatkowo podzielone według ich sytuacji finansowej na część dolną – dla bogatszych i część górną – dla biedniejszych). Najbardziej odległe miejsca, z najgorszą widocznością, należały do wyzwolonych niewolników oraz kobiet i biedoty. Były też grupy społeczne całkowicie wykluczone z przestrzeni Koloseum, głównie garbarze, aktorzy i gladiatorzy.

Potężne przesklepione galerie z miejscami dla widzów służyły jako ciągi komunikacyjne oraz schronienie przed deszczem. Dodatkowo dla ochrony przed deszczem i słońcem stosowano nieprzemakalny płócienny dach, rozciągany nad całym amfiteatrem, tzw. velum. Ponadto na czwartej kondygnacji pomiędzy filarami rozciągały się także bufety, szatnie i natryski. Pod areną umieszczono rozbudowane podziemia – głębokie sutereny, stanowiące skomplikowany układ pomieszczeń, tzw. hypogeum (z greckiego ‘podziemny’), wyposażone w mechanizmy transportujące na arenę klatki oraz służące do zalania jej wodą. Mieściły się w nich izby dla gladiatorów, rannych i zabitych uczestników igrzysk oraz klatki dla zwierząt.

Fasada Koloseum miała cztery kondygnacje – trzy dolne o podziałach arkadowych (umieszczona najniżej – w porządku toskańskim, środkowa – jońskim, górna – korynckim), czwarta to pas muru o podziałach pilastrowych w porządku korynckim. Osiemdziesiąt arkad przyziemia pełniło funkcję wejścia do gmachu. Wnętrze wyłożono murem i ozdobiono stiukiem, a w arkadach trzeciego i czwartego piętra ustawiono posągi. Natomiast do wzniesienia całej budowli użyto tufu i betonu, ściany zewnętrzne wykonując z twardszego trawertynu.

Taka konstrukcja Koloseum to doskonały przykład wzorcowego rzymskiego budownictwa – głównie systemu łączenia w spójną całość wielopiętrowej arkady. Opiera się on na szkieletowej konstrukcji gmachu oraz pozostałych elementów, czyli półkolumn, które stykają się z filarami arkadowymi i dźwigają belkowanie, mające funkcję arkadowych pięter. Mimo swojej kolosalnej wielkości całość budowli daje wrażenie lekkości i stopniowego zmniejszania ciężaru. Wynika to z układu kondygnacji, tzn. surowy porządek toskański dźwiga piętro środkowe założone w porządku jońskim o lżejszych proporcjach, a wieńcząca całość górna kondygnacja to ozdobny porządek koryncki, działający swoją subtelną estetyką.

Koloseum reprezentuje typ rzymskich budowli widowiskowych, powstały wraz z teatrem Pompejusza w I wieku p. n. e. I tak jak one wykorzystuje wcześniejszy model greckiego teatru oraz okrągłą arenę, która pochodzi z południowej Italii i służyła za miejsce do walk gladiatorów. Posiada jednak nową cechę, typową tylko dla rzymskiej architektury widowiskowej, tzn. zastosowano w nim arkadową fasadę rozdzieloną kolumnami i postawioną na równinie. A więc nie ogranicza się do wyżłobienia stopni widowni w naturalnym zboczu, jak to było w wersji greckiej. Rzymskie Koloseum zostało wzniesione na miejscu jeziora należącego do Złotego Domu Nerona, którego olbrzymi posąg, upodobniony do postaci Heliosa (tzw. Kolos Nerona, gr. kolossos – ‘ogromny’), wznosi się nieopodal, co zadecydowało o nazwie budowli. Ogromem swojej struktury wywołuje odpowiednio silny efekt, charakteryzujący rzymską architekturę amfiteatru, której nie dorównuje mniej okazała grecka tradycja budownictwa teatralnego. Wewnątrz amfiteatru umieszczono krzyż, który miałby odwoływać do ówczesnego przeznaczenia Koloseum również na miejsce publicznego mordowania chrześcijan – obecnie ta teza jest podważana przez część naukowców.

Karolina Tomczak

Bibliografia:

G.-Ch. Picard, Sztuka rzymska, przeł. K. Gawlikowska, Warszawa 1975, s. 123-136.

Historia sztuki starożytnej, red. A. Czegodajew, przeł. M. Zagórska, Kraków 1967, s. 472-495.

Encyklopedia sztuki starożytnej. Europa – Azja – Afryka – Ameryka, wstęp: K. Michałowski, Warszawa 1974, s. 256-257.