W starożytnym Rzymie malowidła były popularnym sposobem zdobienia ścian prywatnych domów. Większość z nich nie zachowała się do naszych czasów. Wiedzę na temat rzymskiego malarstwa czerpiemy z przekazów pisanych oraz z zabytków w Herculanum i Pompei – pogrzebanych wybuchem Wezuwiusza w 79 roku naszej ery. Omawiane malarstwo ścienne nie wyczerpuje ani sposobu dekorowania ścian, ani techniki rzymskiego malarstwa. Ściany dekorowano także techniką mozaiki, czyli układając w zaprawie wzór z barwnych elementów takich jak naturalne kamyki, płytki ceramiczni, szkło cięte w kostki, kolorowe kostki marmuru i inne. Prócz monumentalnego malarstwa ściennego malowano także obrazy sztalugowe, mniejszych rozmiarów.

Wybuch Wezuwiusza z dnia 24 sierpnia 79 roku nasz ery, tragiczny dla mieszkających opodal, miał niebywałe znaczenia dla archeologii klasycznej. Odkrywanie pogrzebanych przez wybuch Herculanum i Pompeji trwa od połowy XVIII wieku do dziś. Specjalistyczne badanie prowadzono od połowy XIX wieku. Efekty odkryć już od XVIII wpływały na rozwój sztuki europejskiej i postrzeganie antyku. Poza wiedzą na temat sztuki rzymskiej i greckiej, wykopaliska w tak zwanych Miastach Wezuwiusza są skarbcem informacji o życiu codziennym, wyrobie tkanin, wypieku chleba, tłoczeniu oliwy i wina, planowaniu miast i wielu innych dziedzinach życia starożytnych rzymian. Największym zainteresowaniem badaczy i turystów cieszą się malowidła ścienne.

Zanim omówimy same malowidła warto poświęcić trochę uwagi modelowy domu, w którym je stosowano. Model ten dotyczy przykład budownictwa poza metropolią o czym trzeba pamiętać przy próbach uogólnień. Określa się więc go jako italski a nie rzymski. Typowy dom italski był jednorodzinny i stał przy ulicy. Większość okien i drzwi z poszczególnych pomieszczeń wychodziło na wewnętrzne podwórko czyli patio. Unikano otwierania się na ulicę. Patio z reguły mieściło zbiornik wody i było porośnięte roślinnością. Początkowo nie stosowane na nim kolumn, z czasem ustawiano cztery w rogach basenu, później zaś wokół wewnętrznego dziedzińca stawiono rzędy kolumn, tworząc portyk. Rozwój modelu domu polegał też jego rozbudowie w głąb posesji i dobudowie piętra. Reprezentacyjne pomieszczenia, jak tablinum i triclinium  mieściły się  w głębi domu, na wprost wejścia. Obok patio znajdowały się pomieszczenia mieszkalne, podobnie jak wokół drugiego dziedzińca, za tablinum.

Na podstawie zachowanych dzieł możemy prześledzić rozwój malarstwa pompejańskiego od około połowy II wieku przed naszą erą do momenty wybuchu Wezuwiusza. Pomijając szczegółowe omówienie wyróżnianych etapów rozwoju i stylów omówię główne zasady dotyczące malarstwa ściennego i jego funkcji.

Powierzchnie ścian dzielono na pola za pomocą malowanych cokołów, kolumn i innych elementów architektury. Jedną z tych zasad wypełniania tych pól było optyczne poszerzenie dość ciasnych pomieszczeń, w których tworzono dekorację. Iluzję przestrzeni większej niż realna, tworzono w różny sposób, na przykład malowano prześwity na ścianach lub sufitach, a w nich widoki przyrody otaczającej dom czy fragmenty widocznych z daleka budynków. Malowane przestrzenie dzielono na dwa lub trzy plany. Wyraźne jest dążenia do sugestywnego ukazania trójwymiarowej przestrzeni na płaskiej powierzchni. W tym celu posługiwano się różnymi sposobami takimi jak różnice kolorystyczne i walorowe w obrębie poszczególnych planów oraz perspektywa linearna. Sposoby te wynikały z obserwacji artystów, rzymianie nie stworzyli teoretycznych podstaw perspektywy.

Inną często stosowaną zasadą wypełniani pól na ścianach było zdobienie ich imitacjami obrazów tablicowych. Obrazy wymagały tła płaskiego, neutralnego więc w tym przypadku efekty iluzjonistyczne były ograniczone.

Tematyką rzymskiego malarstwa ściennego w zależności od stylu były ornamenty z girland kwiatów i owoców, pejzaże, widoki architektury, sceny figuralne, przeważnie mitologiczne a także martwe natury. Wśród mitów szczególnie popularne były dzieje Orestesa czy Perseusza. Ozdobą sypialni mogły być przedstawienia Erosa i Psyche. Ściany domów w Herkulanum i Pompejach zdobione były często kopiami z dzieł mistrzów greckich, dzięki czemu są też źródłem do badań nad malarstwem greckim. Nie dysponując oryginałami trudno jednak stwierdzić, czy były to kopie wierne czy też znacznie przekształcone. Być może wiele tematów, zasad i technik zaczerpnęli Rzymianie od Greków. Z pewnością rozwinęli i udoskonalili jednak ich osiągnięcia w zakresie malarstwa.

Arkadiusz Gryglas

Bibliografia:

Michael Grant, Miasta Wezuwiusza, Warszawa 1986.

Anna Sadurska, Sztuka rzymska [w:] Sztuka świata, t. II, Warszawa 1990.