Domenico Ghirlandaio, włoski malarz okresu quattrocenta, był jednym z przedstawicieli rozwijającej się od XIII wieku szkoły florenckiej, za której założyciela uważa się Giotta. Obok niego w tym kręgu artystycznym tworzyli m.in. Masaccio, Paolo Uccello, Fra Angelico, Domenico Veneziano, Alesso Baldovinetti. Najważniejszymi cechami wyróżniającymi malarstwo florenckie było przywiązywanie wagi do rysunku i linii jako narzędzi określających formę oraz żywa kolorystyka. Elementy te dostrzec można także w twórczości Ghirlandaia, w której dodatkowo dekoracyjność łączy się z niderlandzkim realizmem.

Ghirlandaio właściwie nazywał się Domenico di Tomasso Bigordi. Jego przydomek wziąć miał się od girland, ozdobnych wianuszków, które wykonywał jego ojciec – złotnik. Być może jednak przezwisko to mogło zostać przekręcone, gdyż na jednym z fresków artysty namalowanych w prezbiterium kościoła Santa Maria Novella przedstawiającym scenę narodzin Marii widnieje sygnatura „Bhigordi Grillandai”.

Artysta urodził się we Florencji w 1449 roku. Miał zostać złotnikiem, ale że od najmłodszych lat wykazywał talent malarski, ojciec wysłał go na nauki do malarza Alesso Baldovinettiego. Ghirlandaio od czasów młodości był doskonałym portrecistą; Giorgio Vasari pisał o nim, że potrafił namalować wierny portret człowieka w ciągu kilku chwil. Zdolność ta widoczna jest także na jego freskach, na których dostrzec można wiele znanych osobistości z tamtych czasów.

Po zakończeniu nauki u swego mistrza młody artysta pracował jako wędrowny malarz. Namalował wtedy m.in. freski w kaplicy św. Finy w San Gimignano w pobliżu Sieny. Po powrocie do Florencji był już cenionym malarzem, który otrzymywał wiele zleceń. Na przełomie lat 70. i 80. XV wieku trafił na dwór Medyceuszy. Malował także dla innych włoskich rodów: Sassettich i Tornabuonich, a nawet dla samego papieża.

Przechowywany dziś w Luwrze „Starzec z wnukiem” to, obok fresków z florenckiego kościoła Santa Maria Novella i rzymskiej Kaplicy Sykstyńskiej, najważniejsze spośród jego dzieł. Obraz został namalowany techniką olejną na desce o wymiarach 62 na 46 centymetrów. Artysta wykonał go w ok. 1490 roku, jednakże jego zleceniodawca nie jest znany. Nieznana jest również tożsamość mężczyzny przedstawionego na portrecie. Człowiek ten to z pewnością przedstawiciel jakiegoś bogatego florenckiego rodu, być może jakiś arystokrata, na co wskazywałaby jego szata – czerwony, podbity futrem płaszcz z kapturem, tzw. cappuccio, charakterystyczny dla zamożnych mieszkańców Florencji. Przypuszcza się, że jest to Francesco Sassetti zmarły w 1490 roku, dla którego Ghirlandaio pracował (wykonał np. freski w kaplicy Sassettich przy kościele Santa Trinita). Niestety brak jakichkolwiek dokumentów potwierdzających tę tezę.

Obraz przedstawia starego mężczyznę o siwych włosach, brzydkiej, pobrużdżonej zmarszczkami twarzy i zdeformowanym chorobą nosie. Siedzi on w pomieszczeniu o szarych ścianach, z jednym oknem, z którego roztacza się widok na pobliskie wzgórza. Starzec trzyma w ramionach dziecko – małego chłopca o długich, jasnych loczkach. Chłopiec, ubrany w czarno-czerwony strój oraz czerwone nakrycie głowy, z ufnością wyciąga ręce w stronę mężczyzny, który uśmiecha się do niego dobrotliwie.

Dzieło Ghirlandaia jest portretem kommemoratywnym, upamiętniającym mężczyznę oraz jego wnuka. Jednocześnie wskazuje on na dynastyczność rodu, na następstwo władzy przekazywanej z pokolenia na pokolenie. Istnieje jednak hipoteza, że jest to raczej przedstawienie alegoryczne, zestawienie starości i młodości, brzydoty i piękna, czego potwierdzeniem mają być przedstawione w oknie dwa wzgórza: łyse, pozbawione roślinności oraz zielone, tętniące życiem. Bardziej przekonująca wydaje się jednak pierwsza interpretacja zakładająca upamiętnienie na portrecie dwóch konkretnych postaci.

Jej potwierdzeniem może być fakt, że w kolekcji Muzeum Narodowego w Sztokholmie znajduje się rysunek ukazujący tego samego mężczyznę, w tym samym wieku, z tak samo zniekształconym przez chorobę nosem. Jest to przedstawienie pośmiertne; uwieczniony na nim mężczyzna ma zamknięte oczy. Rysunek ten najprawdopodobniej posłużył do wykonania portretu starca z wnukiem.

Przyglądając się obrazowi nie sposób nie zauważyć uderzającej różnicy pomiędzy przedstawieniami staruszka i jego wnuka. Ten pierwszy ukazany jest z takim realizmem, że współcześni badacze mogli zidentyfikować chorobę, na którą ten cierpiał, tj. rhinophymę – odmianę trądziku różowatego objawiającą się przerostem tkanek nosa. Padające z prawej strony światło podkreśla każdą zmarszczkę na twarzy mężczyzny, każdy siwy włos, każde zgrubienie na jego zniekształconym nosie. Zupełnym przeciwieństwem starca jest postać dziecka o nieskazitelnej, łagodnej twarzy, małym, zgrabnym nosku, gładkiej skórze, delikatnych ustach i złocistych puklach wystających spod czapeczki.

To zestawienie brzydoty, starości i choroby mężczyzny z młodością i nieskazitelną urodą chłopca czyni obraz bardziej przejmującym, a dodatkowo podkreśla dobroć i cnoty portretowanego. Sugerują, że piękno jego duszy przewyższa zewnętrzną szpetotę. Ghirlandaio świadomie zrezygnował tu z idealizowania swego modela, co czyni „Starca z wnukiem” wyjątkowym na tle innych portretów włoskich XV wieku. Bo choć renesansowi artyści Włoch podziwiali malarstwo flamandzkie, to jednak przez długi czas w swych dziełach nie przestrzegali zasady podobieństwa w portrecie. Portretowane osoby chętnie idealizowano, przekładając cechy charakteru na ich wygląd zewnętrzny.

Obraz Ghirlandaia jest nietypowy dla włoskiego renesansowego malarstwa portretowego także z innego powodu. Artysta bowiem przedstawił dwie postacie na jednej kwaterze, a nie, jak to bywało do tej pory, na dwóch oddzielnych (dyptykach), np. na słynnym portrecie Federiga da Montefeltro autorstwa Piera della Francesca.

Wyjątkowa jest także sama forma portretu autorstwa Ghirlandaia. Wprawdzie w renesansowych Włoszech portrety upamiętniające członków znamienitych rodów były bardzo popularne, czego przykładem może być choćby portret Federiga da Montefeltro z synem Guidobaldo namalowany przez Justusa z Gandawy, jednakże przedstawienia takie były bardzo oficjalne. W przypadku „Starca z wnukiem” mamy do czynienia ze sceną o charakterze narracyjnym, sceną prywatną, wręcz intymną. Oto starszy mężczyzna obejmuje chłopca, prawdopodobnie swego wnuka, patrząc na niego z czułością. Chłopiec zaś tuli się do niego, wyciąga ku niemu ręce, nie zważając na zdeformowaną twarz dziadka. Wrażenie bliskości i intymności wzmacnia ciasne wykadrowanie sceny, sprawiające, że przedstawione postaci łączy jeszcze większa więź.

Warto także zwrócić uwagę na alegoryczny wymiar krajobrazu widocznego za oknem, korespondującego z portretem starca i chłopca: łyse, ogołocone z roślinności wzgórze, podobnie jak pomarszczony, schorowany człowiek, symbolizują przemijanie, śmierć, zaś góra porośnięta drzewami jest oznaką młodości i życia. Takie ukazanie krajobrazu zaczerpnięte zostało z malarstwa flamandzkiego. Ciekawa jest również kolorystyka dzieła, w którym karminowa czerwień szat mężczyzny i dziecka mocno kontrastuje z szarością ścian.

W dziele Ghirlandaia łączą się wątki wanitatywne i kommemoratywne. Zawarte jest w nim także przesłanie dynastyczne. Najważniejsza jednak jest tu rodzinna atmosfera, bliskość i intymność, którą udało się uchwycić artyście i która jest wyróżnikiem tego pięknego portretu dziadka i wnuka.

Karolina Stężalska

Bibliografia

A. Bayer, „Art and Love in Renaissance Italy”, Nowy Jork 2008

Z. Waźbiński, „Malarstwo quattrocenta”, Warszawa 1972

J. Sorabella, Venetian Color and Florentine Design, http://www.metmuseum.org/toah/hd/vefl/hd_vefl.htm

M. Montowski, „Oszpecenie i cnota” z serii „Jest taki obraz”, audycja radiowa z udziałem G. Bastek, Warszawa, Polskie Radio Program 2 [wyemitowano 11.08.2012],  http://www.polskieradio.pl/8/406/Artykul/664131,Oszpecenie-i-cnota

http://www.louvre.fr/en/oeuvre-notices/old-man-young-boy?selection=44896