Kościół Sant'Andrea al Quirinale znajduje się w dzielnicy Rzymu Rione, na wzgórzu Kwirynał, przy via del Quirinale (dawnej via Pia), w niewielkiej odległości od innego wybitnego dzieła rzymskiego baroku, mianowicie kościoła San Carlo (Carlino) alle Quattro Fontane i można powiedzieć, że oba obiekty są świadectwami szlachetnego współzawodnictwa dwu geniuszy rzymskiego baroku w dziedzinie architektury.

Pierwszy obiekt sakralny, wzniesiony w tym miejscu pochodził z XII w., a dzisiejszy kościół barokowy powstał z inicjatywy papieża Aleksandra VII i kardynała Camillo Pamphilij, bratanka Innocentego X. Dawna, XII-wieczna kaplica była w posiadaniu Towarzystwa Jezusowego, czyli jezuitów i funkcjonowała jako kościół jezuickiego nowicjatu, założonego w Rzymie w 1566 r. Projekt nowego kościoła jezuickiego na rzymskim Kwirynale wykonał architekt i rzeźbiarz rzymskiego baroku Giovanni Lorenzo Bernini.

Artysta ten urodził się w 1598 r. w Neapolu, jako pierworodny syn Pietro Berniniego, rzeźbiarza okresu późnego manieryzmu toskańskiego, pochodzącego z Sesto Fiorentino i Neapolitanki Angeliki Galante. Młody Gianlorenzo spędził pierwsze lata swego dzieciństwa w Neapolu, gdzie ojciec jego Pietro przeniósł się, zaproszony przez neapolitańskiego wicekróla do pracy nad dekoracją rzeźbiarską tamtejszej kartuzji San Martino. Gianlorenzo Bernini rozsmakował się w świecie rzeźby w mieście swego dzieciństwa, towarzysząc ojcu w jego pracowni i obserwując z ogromnym zainteresowaniem artystyczną obróbkę marmuru.

            Droga do artystycznej samodzielności Gianlorenza Bernini'ego miała jednak miejsce w Rzymie, nadal pod kierunkiem ojca, który dostrzegł i docenił talent syna i wpoił mu podstawy sztuki rzeźbiarskiej. W pierwszej dekadzie Seicenta (XVII w.) Pietro Bernini zaangażowany był w pracę nad przebudową i dekoracją tak zwanej Cappella Paolina, w rzymskiej bazylice Santa Maria Maggiore, którą papież Paweł V wyznaczył na miejsce dla nagrobka swojego własnego i pomnika nagrobnego swego poprzednika Klemensa VIII. W warsztacie pracującym nad wystrojem i wyposażeniem kaplicy zatrudniona była rzesza malarzy, rzeźbiarzy, sztukatorów, pracujących pod nadzorem architekta Flaminio Ponzio. Znakomity sposób zarządzania warsztatem przez Flaminia Ponzio stworzył młodemu Gianlorenzo podwaliny pod kierowanie zespołem artystów oraz nauczył efektywnej pracy w zespole, będącej podstawą realizacji kompleksowego projektu łączącego architekturę, malarstwo i rzeźbę: w przyszłości Gianlorenzo Bernini stanąć miał na czele licznych warsztatów artystycznych, a doświadczenie zdobyte w pracowni przekształcającej Cappella Paolina służyło mu przez całe życie.

W przypadku interesującego nas rzymskiego kościoła Sant'Andrea al Quirinale poznajemy jednak rzymskiego geniusza urodzonego w Neapolu jako architekta. Styl architektoniczny Gianlorenzo Bernini'ego ukształtował się zarówno w oparciu o wpływy dzieł architektonicznych Michała Anioła Buonarrottiego, którego można nazwać twórcą architektury plastycznej i światłocieniowej, jak i na bazie inspiracji pozostałościami budowli z epoki Cesarstwa Rzymskiego - obiektami o potężnych rozmiarach, w  których strukturze wykorzystywano głównie powierzchnie krzywolinijne (w przeciwieństwie do przeważających w architekturze antycznej Grecji linii prostych). Bernini zdołał połączyć lekcję twórczości Michała Anioła ze starorzymską, nie szczędząc jednocześnie niewyczerpanej inwencji własnej, a przez to nadając dziełom architektonicznym całkiem nowy charakter dekoracyjności i malarskości. W zrealizowanych projektach architektonicznych Gianlorenzo Berniniego uwidocznia się monumentalizm, wyrafinowana gra perspektywy i koloru, wykorzystanie silnych kontrastów światła z cieniem oraz harmonijne stapianie struktur i kształtów. Nie brakowało przy tym efektu iście teatralnego i scenograficznego wywieranego przez całość, dzięki zintegrowaniu fizycznej postaci architektury z malarską ozdobnością, czy wirtuozerii rzeźb architektonicznych z rubasznością scenografii teatralnych. Większość dzieł architektonicznych Giovanniego Lorenzo Berniniego pochodzi z lat jego dojrzałej twórczości. Projekt interesującego nas kościoła Sant'Andrea al Quirinale zrealizowany został w latach 1658-1678. W tym samym mniej więcej czasie Gianlorenzo Bernini zaangażowany był w budowę kolumnady wokół Placu św. Piotra, w pracę nad baldachimem grobowca św. Piotra w Bazylice Piotrowej oraz w budowę kościołów Santa Maria Assunta w Ariccia i San Tommaso da Villanova w Castel Gandolfo. W realizacji projektu kościoła Sant’Andrea al Quirinale pomagał Berniniemu architekt Mattia de’ Rossi. Da się dość szczegółowo prześledzić kolejne etapy powstawania obiektu, głównie dzięki danym zawartym w obszernej księdze rachunkowej zatytułowanej Racconto della Fabrica, spisanej w 1672 r., czyli czternaście lat po rozpoczęciu budowy. 2 września 1658 r. Gianlorenzo Bernini dostarczył papieżowi Aleksandrowi VII pierwszy projekt rysunkowy kościoła, a kamień węgielny pod budowę położono 3 XI 1658 r. Jednym z pierwszych pomysłów Berniniego na kościół Sant'Andrea był pięciokąt - jezuici wymagali bowiem pięciu ołtarzy - architekt przedstawił także propozycję kościoła na planie owalu, którego ołtarz główny mieścił się na osi krótkiej i ten projekt zyskał akceptację. Bryła budowli z kopułą była w zasadniczym kształcie gotowa w przeciągu zaledwie roku. Już na początku listopada 1659 r. ukończono sklepienia, jednakże ówczesny wygląd kościoła zasadniczo różnił się od dzisiejszego: brakowało mu między innymi latarni na kopule i fasady. Na czubku  kopuły otwarto okrągły otwór - Oculus i dobudowano nad nim latarnię dopiero pomiędzy październikiem 1660 a czerwcem 1661 r. Choć Gianlorenzo Berniniemu projektowanie kościoła sprawiało ogrom satysfakcji, intensywnie dyskutowano, czy kościół w ogóle powinien powstać: niektórzy spośród społeczności jezuitów niepokoili się, że kościół zaprojektowany przez Berniniego jest zbyt wielki i ostentacyjny, a przepych kłóci się z regułami ubóstwa i prostoty, według których jezuici powinni żyć. Jednakowoż to Camillo Pamphilij, a nie zakon finansował budowę i dekorację, a z punktu widzenia kardynała Pamphilij bogactwo i splendor wystroju i wyposażenia wnętrza świątyni były zasadne, miały być bowiem wyznacznikiem prestiżu "wielkiego księcia" (gran prencipe), a założenia takie nie kłóciły się z mottem jezuitów ad majorem Dei gloriam.

Zgodnie z treścią Racconto della Fabrica fasadę kościoła Sant’Andrea al Quirinale dostawiono najpóźniej, bowiem dopiero po 1670 r. i jak wynika z treści księgi, Cavalier Bernini planował poprzedzić ją rodzajem portyku. Ulica, przy której stanąć miał kościół Sant'Andrea, w dobie współczesnej jego powstaniu nosząca nazwę via Pia była dynamiczną osią podłużną, rozpiętą pomiędzy Pałacem Kwirynalskim (Palazzo del Quirinale) a wybudowaną według projektu Michała Anioła bramą miejską Porta Pia, a parę kroków dalej powstawał kościół Trynitarzy San Carlo (Carlino) alle Quattro Fontane, według projektu Francesco Borrominiego - głównego rywala Berniniego w dziedzinie architektury i ten ostatni architekt był z pewnością świadomy ciążącej nad nim konkurencji. Żeby odsunąć kościół możliwie najdalej od istniejącego już jezuickiego rodzaju rozwiązanie przestrzenne wnętrza sakralnego przywodzić może na myśl aranżację scenografii teatralnej, a zbliżony efekt optyczny, dążący do skoncentrowania wzroku widza nie na bocznych zaokrągleniach poprzecznego owalu, lecz na obiekcie widocznym na wprost został ponad wszelką wątpliwość zastosowany w projektowanym przez Gianlorenzo Berniniego placu przed Bazyliką św. Piotra. W aspekcie psychologicznym kościół Sant'Andrea al Quirinale posiada dwa centra: wnętrze nawy na planie owalu, gdzie członkowie Towarzystwa Jezusowego uczestniczyli w cudownej apoteozie św. Andrzeja Apostoła oraz prezbiterium z ołtarzem - przestrzeń niedostępną dla świeckich wiernych, gdzie dokonuje się samo misterium wniebowzięcia świętego.

Niewielką kopułę przesklepiającą wnętrze kościoła Sant’Andrea al Quirinale wypełniają od wewnątrz pozłacane kasetony, co może pośrednio świadczyć o inspiracji kopułą antycznego Panteonu, a ściany wnętrza pokryto różnobarwnymi marmurami, z kolei na gzymsach umieszczono figurki puttów, co miało miejsce w latach 1661-1666.

Bartłomiej Bartelmus

Glosariusz:

apsyda - pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy lub wieloboku, dostawione do bryły świątyni i otwarte do jej wnętrza.

kartuzja - nazwa nadana zwyczajowo klasztorowi zakonu kartuzów. W skład zabudowań kartuzji wchodził kościół i eremy (domki dla mnichów).

kaseton -  wieloboczne, najczęściej kwadratowe, zagłębienie widoczne od spodu stropu, sklepienia lub kopuły charakterystyczne dla architektury rzymskiej, renesansowej i barokowej.

latarnia (kopuły) - cylinder umieszczony na górnym pierścieniu kopuły z otworami doświetlającymi pomieszczenie przekryte kopułą. Latarnia zazwyczaj przykrywana była hełmem. Rozwiązanie często stosowane w renesansie i baroku.

oculus - okrągły bądź owalny niezamykany otwór w ścianie lub szczytowej części sklepienia, który przepuszcza powietrze i światło do wnętrza budowli.

pilaster - lokalne pogrubienie ściany w formie płaskiego filara ustawionego przy ścianie, nieznacznie występującego przed lico ściany. Pełni on zarówno funkcję konstrukcyjną, jak też dekoracyjną (rozczłonkowuje ścianę).

portyk - część budynku na planie prostokąta, wieloboku lub półkola z jednym lub kilkoma rzędami kolumn, które wspierają dach, otwarta co najmniej z jednej strony, najczęściej jednokondygnacyjna.

Bibliografia:

Max von Boehn, Lorenzo Bernini. Seine Zeit, sein Leben, sein Werk, Bielefeld-Leipzig 1912.

Leo Bruhns, Die Kunst der Stadt Rom. Ihre Geschichte von den frühesten Anfängen in die Zeit der Romantik, Wien-München 1972.

Marco Bussagli, The New Architectural Face of the City, (w:) Rome: Art and Architecture, Udine 2007, s. 494-519.

Joseph Connors, Bernini's S. Andrea al Quirinale: Payments and Planning, "Journal of the Society of Architectural Historians", 41 (1982)/1, s. 15-37.

Dorothy Metzger Habel, "When all Rome was under construction". The Building Process in Baroque Rome, Pennsylvania State University Press, 2013.

Wolfgang Jung, Architektura i miasto we Włoszech - między wczesnym barokiem a wczesnym klasycyzmem, (w:) Sztuka baroku. Architektura, rzeźba, malarstwo, pod red. Rolfa Tomana, Kolonia-Kraków 2000, s. 12-75.

Valerio Mariani, Gian Lorenzo Bernini, Napoli 1974.

Jake Morrissey, Geniusze Rzymu. Bernini, Borromini - rywalizacja, która zmieniła Wieczne Miasto, Warszawa 2007.

Julia Smith-Pinney, The Geometries of S. Andrea al Quirinale, "Journal of the Society of Architectural Historians", 48 (1988)/1, s. 53-65.

Rudolf Wittkower, Art and Architecture in Italy 1600-1750, London 1958.

Rudolf Wittkower, Bernini. The Sculptor of the Roman Baroque, London 1997.