Rozwój budownictwa w miastach europejskich w XIX wieku wiąże się z postępem technicznym i rewolucją przemysłową, czyli tymi czynnikami, które wpłynęły na powstanie nowego społeczeństwa. Jego dużą część stanowiło bogate mieszczaństwo, które wznosiło miejskie rezydencje, zgłaszało zapotrzebowanie na teatry, banki, czy muzea. Architektów wciąż inspirował antyk, jako niedościgły ideał, więc niezwykła popularność form klasycznych w budownictwie pojawiła się we wszystkich dużych miastach europejskich, także w Polsce. Obok klasycyzmu mamy do czynienia z historyzmem, czyli nawiązywaniem do stylów przeszłości, kulturowo związanych w krajem, w którym tworzył architekt. I tak mamy neogotyk, szczególnie w Anglii, czy Niemczech, neoromanizm w Niemczech i Polsce, neorenesans we Francji, w Niemczech i w Polsce. Historyzm i klasycyzm funkcjonowały obok siebie, często w tych samych latach. Wynika to z funkcji budowli, którą projektowano, kościołom często nadawano styl wywodzący się ze średniowiecza, zaś budynkom użyteczności publicznej formy klasyczne. Antykiem inspirowano się od wczesnego średniowiecza i każda epoka nawiązywała do starożytnych rozwiązań. Jednak po publikacji Johanna Joachima Winckelmanna Dzieje sztuki starożytnej w 1764 roku (to najsłynniejsze dzieło tego historyka, ale wydał on jeszcze kilka publikacji dotyczących sztuki starożytnej) zainteresowanie antykiem jeszcze bardziej wzrosło. Popularność dzieła szybko objęła całą Europę nie wyłączając Polski, gdzie Stanisław Kostka-Potocki w 1815 roku wydał O sztuce u dawnych, czyli Winkelman polski. Wydanie dzieła Winckelmanna uznaje się dość swobodnie za narodziny klasycyzmu. Prostota i skromność tego stylu, którego korzenie sięgają antyku jest tylko pozorna. Przez całe stulecia architekci inspirowali się antykiem, ale dopiero monumentalne formy XVIII i XIX wieku najbardziej zbliżyły się do tego, co widnieje w starożytnych traktatach i opisach budowli. Monumentalne gmachy powstawały zwłaszcza we Francji, Anglii i Niemczech. Taka architektura o olbrzymich rozmiarach, przytłaczająca, ciężka, oznajmiająca potęgę, szczególnie sprawdziła się we Francji. W Niemczech natomiast greckie formy i akademickie układy architektury pojawiły się w budynkach użyteczności publicznej. Prostota form, symetria, ciężkie bryły, monumentalne portyki i schody, a przy tym użyteczność budynków – to wszystko doskonale sprawdziło się w niemieckich miastach. Powstawały budynki nowoczesne, które do dzisiejszego dnia wydają się być właściwe dla funkcji, które przeznaczono im przed ponad stu laty.
Poniżej zostanie zanalizowana klasycystyczna budowla w Niemczech – Altes Museum, czyli Stare Muzeum w Berlinie. Jego architekt, Schinkel, należał do tych artystów, którzy tworzyli wszechstronnie, od rysunku i malarstwa do architektury i urbanistyki miasta.

Karl Friedrich Schinkel był zdecydowanie najwybitniejszym klasycystycznym architektem w Niemczech. Budowle, które tworzył opierały się na surowych sześcianach, a elementy dekoracyjne były bardzo chłodne, oszczędne i schematyczne. Niektóre z jego projektów, na przykład Nowy Odwach w Berlinie (budynek wartowniczy o charakterze wojskowym), wydają się być mało twórcze, a jedynie prawidłowe konstrukcyjnie i akademickie (za akademickie rozumie się tutaj zgodne z regułami nauczania na uczelniach artystycznych, nie dopuszczające własnej inwencji twórczej, a jedynie realizujące program). Projekt jest wymodelowany ściśle według antycznych wzorów i bardzo schematyczny. Powstał w ramach projektu przebudowy centrum Berlina zleconego Schinklowi przez  Fryderyka Wilhelma III z okazji zwycięstwa Prus nad wojskami Napoleona. Schinkel rozpoczynał swoją karierę jako malarz i malował w duchu romantyzmu. Projektował także scenografie teatralne, zaś architekturą klasycystyczną zajął się dużo później, bo jego pierwsze projekty były utrzymane w stylu neogotyckim. Na zlecenie projektował także miejskie pałace w stylu neorenesansowym, co początkowo plasowało go wśród architektów historyzujących. Zainteresowanie antykiem i zrozumienie klasycznych budowli pojawiło się później, chociaż jego podróże do Włoch i studia doskonale go do tego przygotowały. Jego praca jako architekta rozpoczęła się właściwie w 1816 roku, kiedy zaprojektował wspomnianą wyżej warownię. Projekt zakładał użycie filarów i bocznych skrzydeł – całość miała się składać z samych prostopadłościanów. Ostatecznie Nowy Odwach zbudowano przy użyciu doryckich kolumn (doryckie były pierwszymi kolumnami klasycznymi, są najcięższe, najbardziej solidne, a porządek dorycki przez niektórych historyków bywa nazywany męskim), które spełniły swoją użytkową rolę. Warto zauważyć, że architekci klasycystyczni, nie tylko Schinkel w Niemczech, stosowali antyczne zasady zgodnie z ich funkcją. We wcześniejszych epokach, jak barok, czy renesans, kolumnę traktowano jak dekorację, zaś sztukę budownictwa romańskiego zdarzało się mylić z antyczną. Rozwój architektury w Niemczech w XIX wieku miały wpływ trzy czynniki: początki zinstytucjonalizowanego szkolenia architektów trwającego do dzisiaj, początki publikacji naukowych dzieł z dziedziny architektury oraz narodziny nacjonalizmu. Naukowe prace związane z historią, historią sztuki i archeologią, a także historią idei były publikowane na szeroką skalę, a także dostępne dla szerokiego grona odbiorców, nie tylko dla arystokracji. Karl Friedrich Schinkel także opublikował dwie prace z zakresu teorii architektury włączając w nie projekty dwóćh budowli: w Grecji i Rosji (nie zrealizowanych). Pracował także nad czterotomowym dziełem Podręcznik architektoniczny (wydany po jego śmierci). W samych Niemczech uczyniono podwaliny pod edukacyjną literaturę z zakresu historii sztuki właśnie w XIX wieku. Nacjonalizm, pojmowany jako przynależność narodowa, kulturowa, rozprzestrzeniał się na kolejne kraje. Stąd epoka historyzmu, stylistycznie nawiązująca do minionych czasów, a na przykład w architekturze przejawiająca się neogotykiem, neorenesansem i neobarokiem. Architektura nie była już tylko dziedziną zarezerwowaną dla władców, ale stała się otwarta, miała od tamtej pory służyć obywatelom, powstawały pierwsze publiczne budynki jak teatry, czy muzea (dotąd w tradycji świeckiej budownictwo publiczne to były tylko ratusze i nieliczne giełdy towarowe).

Altes Museum, czyli Stare Muzeum było kolejnym gmachem muzealnym w Niemczech, a pierwszym w Berlinie. Do 1845 roku było nazywane Königliches Museum, czyli Muzeum Królewskim. Od początku XIX wieku, kiedy niemieccy władcy zaczęli oddawać swoje zbiory sztuki narodowi niemieckiemu, powstało kilka publicznych instytucji. Pierwsze było Monachium ze zbiorami Ludwika I Bawarskiego, który nie tylko przekazał kolekcję swoich przodków, ale skupował dzieła sztuki w całej Europie. Dla odpowiedniej oprawy zbiorów starożytnych ogłosił konkurs na projekt gliptoteki (czyli galerii rzeźby), który wygrał w 1830 roku Leo von Klenze z założeniem na planie czworokąta z zewnętrzną galerią postaci najsłynniejszych rzeźbiarzy. W następnej kolejności powstała pinakoteka (galeria malarstwa) prezentująca wówczas zbiory ponad dwóch tysięcy obrazów.
Altes Museum było pierwszą instytucją muzealną otwartą dla publiczności w Berlinie. Jej budowę rozpoczęto w 1825 roku (plany były gotowe już w na przełomie 1822 i 1823 roku) na polecenie króla Fryderyka Wilhelma III z założeniem udostępnienia zbiorów sztuki antycznej dla publiczności. Król był wielkim zwolennikiem edukacji obywateli, a publiczna ekspozycja królewskich zbiorów wydała mu się zapewne punktem do realizacji tego założenia. Położenie muzeum nie jest przypadkowe. Miejsce na Wyspie Muzeów (tak dzisiaj nazywamy wyspę, na której oprócz Altes Museum znajdują się, między innymi, Pergamonmuseum, Neues Museum, Bode Museum, czy Alte Nationalgalerie; decyzję o przekształceniu wyspy w „sanktuarium nauki i sztuki” podjął król Fryderyk Wilhelm IV w 1841 roku) wybrano jako północny punkt Berliner Lustgarten (Berliński Ogród Przyjemności). Od południa znajdował się Zamek Królewski jako symbol potęgi (już nie istniejący), od zachodu Zbrojownia reprezentująca potęgę militarną, zaś od wschodu katedra jako symbol mocy boskiej. Muzeum miało symbolizować naukę i sztukę. Poza dopasowaniem gmachu do przestrzeni miasta, architekt miał dodatkowe zadanie. Muzea były nowymi budynkami publicznymi i wymagały innych rozwiązań. Trzeba było wziąć pod uwagę nie tylko kult historii, ale opracować ciągi komunikacyjne, oświetlenie, sale ekspozycyjne, a to wszystko spójnie ze sobą połączyć. Na parterze początkowo umieszczono zbiory greckie, etruskie i rzymskie, zaś na piętrze zbiory egipskie, w szczególności wspaniałe eksponaty z miasta faraona Echnatona, Tell el-Amarna, w tym, przez pewien czas, słynne popiersie królowej Nefretete (te zbiory zostały wkrótce przeniesione do zbudowanego po Altes Museum kolejnego gmachu, czyli Neues Museum).

Altes Museum to jednolita stylistycznie, symetryczna budowla, której gmach został schowany za monumentalną kolumnadą złożoną z osiemnastu kolumn. Żłobkowane kolumny jońskie ustawiono na podwyższeniu, którego część środkową na szerokość ośmiu kolumn stanowią schody. Tuż za schodami, na całej szerokości fasady znajduje się zewnętrzny taras zacieniony kolumnadą. Po dwóch stronach schodów na postumentach pomniki konne. Kolumny dźwigają belkowanie, czyli poziomą konstrukcję składającą się z fryzu i gzymsu. Na fryzie napis: Fridericus Guilelmus III Studio Antiquitatis Omnigenae Et Artium Liberalium Museum Contituit. Nad gzymsem, dokładnie nad kolumnami ustawiono osiemnaście pełnoplastycznych rzeźb orłów pruskich.
W głębi, za kolumnami, szeroki portyk, obecnie w całości przeszklony. Dzięki temu przeszkleniu widać piękną, odkrytą klatkę schodową tuż za wejściem. Sam Schinkel wykonał rysunek przestawiający tą odkrytą klatkę schodową ze stopniami z dwóch stron spotykającymi się na górnej platformie, która została potraktowana przez architekta jak taras widokowy. Umieścił na niej bowiem ludzi patrzących nie w stronę muzeum, ale na zewnątrz, na plac, w kierunku Zamku Królewskiego. Oznacza to, że Schinkel troszczył się nie tylko o sam budynek, ale także o wkomponowanie go w otoczenie. Stąd liczne rysunki z perspektywicznymi widokami (nie dotyczą one tylko gmachu Altes Museum, ale niemal wszystkich budynków projektowanych przez Schinkla, także wiejskich posiadłości).

Gmach ma plan prostokąta o dwóch osiach. Pionowa i pozioma oś budynku są liniami schematu geometrycznego, który jednocześnie wyznacza umiejscowienie drzwi z rotundy do bocznych pomieszczeń.

W centrum znajduje się rotunda inspirowana rzymskim Panteonem. Wnętrze gmachu jest oświetlone przez oculus, czyli okrągły otwór w szczycie kopuły. Rotunda została przeznaczona na ekspozycję najcenniejszej części kolekcji sztuki, czyli rzeźby antycznej. Od tego pomieszczenia wyprowadzono cztery przejścia na osiach budynku: do klatki schodowej, do korytarzy pomiędzy rotundą, a wewnętrznymi dziedzińcami oraz do północnej galerii. Na wysokości pierwszego piętra dookoła biegnie otwarta galeria, w której ustawiono kilka pełnoplastycznych rzeźb. Galerię rzeźby antycznej na parterze można więc podziwiać nie tylko bezpośrednio na dole, ale także z perspektywy drugiej kondygnacji stojąc przy balustradzie. Z tej perspektywy można także zapoznać się z wnętrzem kopuły pokrytej równomiernie ułożonymi kasetonami. Zewnętrzne ściany boczne oraz elewacja z tyłu budowli są wyposażone w prostokątne okna w dwóch rzędach. Boczne elewacje to dwie kondygnacje po siedem okien, zaś tylna część posiada trzynaście par okien. Wewnątrz znajdują się galerie, w których malarstwo jest prezentowane na ścianach naprzeciwko okien. To zaś oznacza, że dla zapoznania się z całą kolekcją malarstwa można przejść budynek muzeum dookoła bez konieczności dwukrotnego wchodzenia do tych samych pomieszczeń. Tylko wewnętrzne ściany bowiem są ścianami ekspozycyjnymi. W środku budowli Schinkel zaprojektował dwa odkryte dziedzińce, do których można się dostać z północnego korytarza wewnętrznego. Projekt odnowy budynku, którego podjęła się niemiecka firma architektoniczna, przewiduje pokrycie wewnętrznych dziedzińców szklanymi dachami o stalowej konstrukcji. To oznacza, że staną się one także miejscami ekspozycyjnymi.

Rotunda wznosi się ponad płaskim dachem budowli i została obudowana prostokątnymi ścianami zewnętrznymi. Tylko górna część rotundy wystaje ponad płaski dach prostopadłościanu. W jego rogach znajdują się cztery postumenty z czterema jednakowymi pełnoplastycznymi rzeźbami.

Budynek został mocno uszkodzony podczas drugiej wojny światowej i odbudowywano go przez kilka lat do 1966 roku. Obecnie stanowi część ogromnego kompleksu muzealnego o nowoczesnych rozwiązaniach, które można było wprowadzić, dzięki uniwersalnemu charakterowi budowli.

Czy gmach Altes Museum jest arcydziełem na miarę swoich czasów? Dzisiaj możemy go oceniać na wielu płaszczyznach, z perspektywy znajomości historii sztuki. Przed działalnością Schinkla klasycystyczne wpływy w sztuce pojawiały się już od czasów cesarza Oktawiana Augusta. U schyłku XVIII wieku (oraz w niewielkim stopniu w XX wieku) klasycyzm był ostatnim wielkim ruchem akademickim. Historia pokazuje, że to, co nastąpiło w XIX wieku w sztuce, cały jej rozwój, polegało na walce z akademizmem. Patrząc więc na gmach w Berlinie bez tego, co miało się wkrótce wydarzyć, Schinkel doskonale wpasował się w wymagania epoki i stworzył prawdziwie uniwersalne dzieło. Musimy bowiem mówić o uniwersaliźmie w kontekście opanowania klasycyzmem niemal całej Europy. Taki ruch spowodował jednakże zniwelowanie artystystycznych osiągnięć wielu krajów, stąd pojawienie się historyzmu, który wielokrotnie funkcjonowa równocześnie z klasycyzmem. Mamy do czynienia z romantycznym stosunkiem do przeszłości poprzez naśladowanie stylów historycznych. Ku gotykowi, czy renesansowi jako stylom związanym z historycznym dziedzictwem Niemiec zwracał się sam Karl Friedrich Schinkel. Altes Museum jest architekturą monumentalną. Możemy nie lubić jej surowości i prostoty, ale należy przyznać jej wielkość.

Anna Cirocka

Bibliografia

Michał W. Ałpatow, Historia sztuki, T. 4, Warszawa 1968

David Watkin, Historia architektury zachodniej, Warszawa 2001

Józef A. Mrozek, Architektura klasycyzmu [w:] Sztuka świata, T. 8, Warszawa 1994

Red. Rolf Toman, Klassizismus und Romantik. Architektur, Skulptur, Malerei, Zeichnung. 1750-1848, 2009

https://www.museumsinsel-berlin.de/en/buildings/altes-museum/ (dostęp dnia 27.09.2017)