Początków stylu secesyjnego należy szukać w Wielkiej Brytanii i jej kontaktach handlowych z Japonią. Francuzi mówili o nim le style Anglais, w Austrii był Sezessionstil, Włosi nazywali go Stile floreale, lub Liberty nawiązując do wypowiedzi Arthura Liberty’ego, który w swoim wystąpieniu publicznym mówił o dziwnym i ciekawym stylu, który nasi przyjaciele z kontynentu nazywają Art Nouveau. Art Nouveau we Francji pochodziła natomiast od nazwy galerii w Paryżu. Słynny paryski marszand, Siegfried Bing otworzył swój sklep przy rue de Provence 22 i nazwał go Maison de l’Art Nouveau.

W architekturze od czasów renesansu czerpano inspirację do architektonicznych dekoracji z greckich porządków antycznych. Nowe pokolenie artystów uznało, że czas oderwać się od kilkustletniej tradycji i wypracować własną ornamentykę. Zainspirowano się Wschodem. Wielka Brytania i Stany Zjednoczone ponownie nawiązały stosunki handlowe z Japonią w latach siedemdziesiątych XIX wieku. Skupowano drzeworyty japońskie i podziwiano w nich motywy roślinne. Japonizm przyczynił się do innego spojrzenia na naturę, artyści zaczęli swobodnie kształtować arabeski, linie stawały się płynne i giętkie. Teoretyczne założenia sprowadzały się do dwóch głównych idei: jedność sztuki i sztuka dla wszystkich. To oznaczało, że sztuka miała się zespolić z życiem codziennym, ukształtować estetycznie otoczenie używając głównie linii falującej, roślinnej wici, sięgającej do form organicznych, pionowych i smukłych.

Wiedeńska secesja wykształciła się w opozycji do wszechobecnego eklektyzmu, czyli stylu opierającego się na idei, że należy wybrać z kultury to, co najlepsze i stworzyć coś nowego i nowoczesnego. Wzorce czerpano nie tylko z antyku, ale z całej przeszłości i w różnych krajach. Dla budowli religijnych inspirowano się średniowieczem, budynki użyteczności publicznej tworzono opierając się na zasadach klasycznych. Ale reprezentacyjne budynki, jak Opera w Wiedniu nawiązywały do italianizującego stylu barokowego. Eklektyzm uznano za styl o średnim poziomie artystycznym o ikonografii odwołującej się do przeszłości, ale o akademickim sposobie przedstawiania. W Wiedniu Otto Wagner, znakomity architekt, początkowo budował w różnych stylach opartych na przeszłości. Jednak już około 1893 roku zaczął nawoływać do zerwania z historyzmem i przez jakiś czas secesja była mu bliska. Zaprojektował dworzec kolei miejskiej na Karlsplatz, pawilon cesarski jako przystanek tej kolei w Schönbrunn i kościół w Steinhof pod Wiedniem. Około 1906 roku zaczął tworzyć z większą prostotą linii. Wpływ, jaki wywarł na swoich uczniów, Josefa Hoffmanna i Josefa Olbricha, był niepodważalny. Obaj architekci tworzyli w stylu secesyjnym, a jednym z bardziej wybitnych dzieł był Pałac Secesji w Wiedniu. To pierwszy budynek zaprojektowany przez Olbricha i bardzo nowatorski.

Josef Maria Olbrich urodził się w 1867 roku. W Wiedniu studiował architekturę oraz sztuki piękne. Zdobył nagrodę Prix de Rome i podróżował do Włoch oraz na północ  Afryki. Od 1893 roku kształcił się u Otto Wagnera, austriackiego architekta i prawdopodobnie współpracował z nim przy niektórych detalach konstrukcyjnych wiedeńskiej kolei. W 1897 wspólnie z Gustavem Klimtem (malarzem i grafikiem), Josefem Hoffmannem (architektem) i Kolomanem Moserem (architektem) założył Wiedeńską Secesję, stowarzyszenie skupiające różnych artystów. Olbrich zaprojektował i zbudował w Wiedniu siedzibę stowarzyszenia, w której regularnie odbywały się wystawy sztuki. Pierwsza wystawa odbyła się w 1898 roku. Ważnym wydarzeniem była pierwsza w Austrii wystawa impresjonistów, która odbyła się dzięki staraniom stowarzyszenia. Ruch impresjonistyczny wciąż był niezrozumiany i wciąż traktowany jako rewolucja w sztuce, przeciwieństwo tego, co uświęcone zasadami Akademii Sztuk Pięknych.

Joseph Olbrich przystąpił do budowy w 1897 roku. Ziemię przekazało miasto, a koszty budowy ponieśli członkowie stowarzyszenia oraz Karl Wittgenstein, przemysłowiec i syn słynnego filozofa. Dla miasta budowa była także ważna, bo planowano przebudowę Karlsplatz oraz regulację rzeki wraz z budową drogi między Karlskirche oraz budynkiem secesji. Formalnie budynek nawiązuje do Karlskirche ze względu na złotą kopułę.

Budowla znajduje się tuż przy ulicy, oddzielona od niej chodnikiem i powstała z zestawienia ze sobą kilku wielkich, prostopadłościennych bloków zwieńczonych kopułą z brązu. Całość jest oparta na ośmiometrowych filarach z betonu, które sięgają głęboko pod ziemię. Budynek podzielony dwoma osiami na cztery części.

Fasada składa się z trzech elementów. Po dwóch bokach znajdują się dwie symetryczne ściany płasko zadaszonych prostopadłościanów z wystającym przed lico gzymsem obiegającym bryłę od strony fasady i bocznych elewacji. Pośrodku, cofnięta w stosunku do ścian klatka schodowa z traktem dwunastu schodów wysuniętych na zewnątrz i prowadzących do drzwi. Po dwóch stronach schodów dwa prostopadłościenne cokoły, na których ustawiono mozaikowe misy z drzewkami laurowymi przystrzyżonymi w kule (dekoracja roślinna zmienia się sezonowo, ale drzewka laurowe korespondują z kopułą i dekoracją ścienną). Misy mają nieduże nóżki w kształcie żółwi. Zostały zaprojektowane przez Roberta Oerleya, austriackiego architekta, dekoratora i malarza. Portal z drzwiami znajduje się na głównej osi budynku, pod dachem. Zadaszenie tworzy prostokątny naczółek, inaczej fronton, czyli zwieńczenie nad portalem. W tej budowli stosowanie nazewnictwa z architektury klasycznej wydaje się być błędem, niestety brak jest innego określenia na konstrukcję stanowiącą zadaszenie nad portalem. W klasycznej architekturze fronton najczęściej był trójkątny, ograniczony po bokach dwuspadowym dachem, zaś w czasach nowożytnych stosowano także frontony stanowiące część okręgu lub przerywane.
Fronton w Budynku Secesji jest prostokątny, ozdobiony napisem DER ZEIT IHRE KUNST, DER KUNST IHRE FREIHEIT (epoce jej sztuka, sztuce wolność), a zza niego wystaje bryła o kształcie górnej połowy litery „H”. Spoza tej bryły widać kopułę o kulistym kształcie.
Ściany boczne bez okien. Umieszczone na betonowym cokole, który stanowi partię przyziemia dwa symetryczne prostokąty nie są tylko jednolitymi ścianami, ale mają nałożone płaskie panele. U dołu są one wykończone listwą żłobioną w trzy rowki, od góry zwieńczone wystającą przed lico gładką listwą. Na panelu lewej ściany napis VER SACRUM. To słowa nawiązujące do czasopisma Święta Wiosna założonego przez secesjonistów wiedeńskich w 1898 roku.
W centralnej osi fasady drzwi wejściowe z brązu zaprojektowane przez brata Gustava Klimta, Georga. Ich skrzydła są symetryczne i otwierają się na zewnątrz. Umieszczono je w prostokątnym płaskim panelu nałożonym na ścianę. Panel jest ozdobiony płąskorzeźbami. U góry mamy trzy Gorgony, których wężowe włosy opadają w dół i splatają się ze sobą. Autorem jest Othmar Schimkowitz, rzeźbiarz i budowniczy. Pod włosami Gorgon napis: MALEREI ARCHITEKTUR PLASTIK, co ma oznaczać, że Gorgony symbolizują trzy dziedziny sztuki. Nad drzwiami, po bokach dwie rzeźbione jaszczurki o wężowych ciałach z głowami kierującymi się w głąb budynku. Dookoła panelu oraz częściowo na bocznych ścianach wykonano ornament przedstawiający cztery drzewka laurowe o gałęziach i liściach splecionych na górze. Wygląda to tak, jakby cztery rosnące w równych odstepach drzewka o wąskich pniach w części koron zostały ukształtowane w równo przystrzyżony żywopłot – pas liści wypełniony złotem. Liście drzewa laurowego są identyczne z tymi tworzącymi kopułę oraz ozdabiającymi rogi budynku, o czym będzie mowa poniżej.

Elewacja boczna z lewej strony fasady jest podzielona na trzy części. Pierwszą z prawej stanowi ściana prostopadłościanu, którego część jest widoczna od strony fasady. Środkowa ściana jest wysunięta przed lico, a ściana z lewej strony jest częścią tyłu budynku.
Ściana z prawej strony ma kształt prostokąta zbliżonego do kwadratu. Partia przyziemia z dwoma prostokątnymi, trójdzielnymi oknami piwnicznymi. Na niej umieszczono po bokach dwa płaskie pilastry, czyli rodzaj kolumn wtopionych w bryłę. Pilastry dźwigają wystający przed lico gzyms. Są ozdobione reliefem drzewek laurowych, ale bez złotego wypełnienia. To tylko mocny kontur. Środek, czyli ściana pomiędzy pilastrami rozdzielona poziomą listwą. W dolnej części dwa pionowe okna, każde poziomo dzielone na dwa segmenty. Górna część okien to typ kolonialny, czyli rama podzielona na wiele równych prostokątów. Dolna część to dwie pionowe listwy – szprosy dzielące szybę na trzy prostokąty. Pomiędzy oknami trzy płaskorzeźbione sowy autorstwa Kolomana Mosesa, jednego z założycieli Wiedeńskiej Secesji. W górnej części ściany poziome długie okno prostokątne podzielone na sześć równych części. Ponad gzymsem ponownie (jak w widoku fasady) górna część litery „H”. Pomiędzy filarami także widoczna kopuła.
Tą część od kolejnej bryły oddziela ją wąska ścianka z dwoma wysokimi pionowymi oknami, także wsparta na przyziemiu.
Środkowa część ma kształt prostokąta. Cztery płaskie pilastry dzielą płaszczyznę na pięć podłużnych odcinków. Nad tą częścią widoczne dwa dwuspadowe dachy: jeden przykrywający boczną bryłę niższy oraz wyższy i większy od niego przykrywający cały środek budowli.
Ściana z lewej strony elewacji gładka; to bok prostopadłościennej bryły umieszczonej z tyłu budynku.

Tył budynku to gładka ściana z drzwiami pośrodku, do których prowadzi kilka schodków. Drzwi nieco cofnięte w głąb ściany, w obramieniu prostokątnej formy z gzymsem nad drzwiami stanowiącym minimalne zadaszenie wejścia. Ściana od góry nie jest prosta, tylko zakończona trójkątnie, a za nią kryje się dwuspadowy dach szklany pokrywający cały środek bryły.

Elewacja z prawej strony budynku analogiczna do przeciwnej. Na zdjęciach z przełomu wieków widać jednak trzy pionowe okna w ścianie znajdujące się między pilastrami. Po bombardowaniu i pożarze podczas drugiej wojny nie zdecydowano się na okna zastępując je płaszczyznami nawiązującymi do pierwotnej wersji.

Kopuła widoczna z trzech stron znajduje się z przodu budynku i została ukształtowana jako olbrzymie, ostrzyżone w kształt kuli drzewo laurowe. Cała szklana kula jest złożona z pozłacanych liści laurowych. Umieszczono ją w czterobocznej „koronie”, formie podobnej do zwieńczenia baszty lub wieży z czterema wieżyczkami w rogach, niższymi od kopuły. Z trzech stron (od fasady i bocznych elewacji) widać formę górnej części litery „H” lub przekrój prostokątnej rynienki.

Podczas drugiej wojny światowej budynek został mocno zniszczony. Ocalała jedynie fasada i kopuła oraz boczne ściany. Tylna ściana oraz całe wnętrze ucierpiały w wyniku bombardowań. Budynek w całości odbudowano po wojnie, a pierwszej renowacji (głównie wnętrza przywracając pierwotne funkcje wystawowe) dokonano w latach 1985-1986. Obecnie, od sierpnia 2017 roku trwają kolejne prace restauracyjne pod kierunkiem tego samego konserwatora, Aadolfa Krischanitza. Kopuła i fasada zostały już odnowione, podobnie wnętrze: podłogi i klimatyzacja. Słynny fryz Beethovena znajdujący się obecnie w stałej ekspozycji w piwnicy budynku (był przygotowany na wystawę w głównej sali na parterze w 1902 roku, w której brał udział także polski malarz, Jan Stanisławski) udostępniono także niepełnosprawnym. Prace restauracyjne są zaplanowane do końca września 2018 roku.

Forma budynku Wiedeńskiej Secesji zapowiadała nadejście stylu Art Deco. Nowa stylistyka powstała w wyniku swoistego sprzeciwu wobec secesji, uproszczenia form, rezygnacji z roślinnych ornamentów. Cechą charakterystyczną wiedeńskiej secesji było odchodzenie od linii krzywej na rzecz prostych figur geometrycznych, rytmicznego powtarzania motywów, grupowania ich w rzędy lub fryzy, a także do deseni szachownicowych. To częste motywy przejęte przez kolejne pokolenia artystów tworzące w stylistyce Art Deco. Wiedeńska Secesja opisana na przykładzie budynku Josepha Olbricha wyprzedziła nieco swoje czasy wybiegając przed inne kraje i oferując podstawy dla nowego stylu.

W 2010 roku Leopoldmuseum w Wiedniu przygotowało wystawę poświęconą twórczości Olbricha. Budynek Secesji był głównym punktem ekspozycji, w jednej z sal wyświetlano film prezentujący jego historię i omawiający poszczególne detale. Jego postać, tak ważna dla epoki, zniknęła nieco w historii wśród wybitnych architektów, Josefa Hoffmanna (także wiedeńczyka i ucznia Wagnera), czy Henry’ego van de Velde, belgijskiego twórcy, architekta i projektanta mebli, dzisiaj bardzo cenionych na antykwarycznym rynku. Dlatego wystawa przybliżyła twórczość Olbricha chcąc postawić go w jednym rzędzie z tymi, o których wiemy znacznie więcej.

Anna Cirocka

Bibliografia

Erich M. Gombrich, O sztuce, Poznań 2013

Nikolaus Pevsner, Historia architektury europejskiej, T. II, Warszawa 1980

Mieczysław Wallis, Secesja, 1967

Petr Wittlich, Secesja. Sztuka i życie, Warszawa 1987

https://www.leopoldmuseum.org/de/ausstellungen/24/jugendstil-und-secession