Secesja to kierunek w sztuce ostatniego dziesięciolecia XIX oraz pierwszej dekady XX wieku, którego charakterystycznymi cechami były skłonność do asymetrii, wertykalizmu, płaszczyznowości, linearyzmu, a także atektoniczności. Dzieła secesyjne, niezależnie od tego, czy mówimy o architekturze, rzeźbie czy też wzornictwie przemysłowym, wyróżnia wyjątkowy stopień dekoracyjności oraz stopień skomplikowania układów kompozycyjnych. Tworząc dzieła w tym stylu artyści posługiwali się spójnym zestawem środków wyrazu. Stosowali chętnie giętką, długą, wijącą się i ruchliwą linię, lubili wykorzystywać płaską plamę barwną, posługiwali się raczej jasną i subtelną pod względem odcieni kolorystyką, stosowali efekty połysku. Wybór takich właśnie środków wyrazu warunkowany był przeświadczeniem o potrzebie powrotu do świata natury, za którą znaczna część intelektualistów, myślicieli i artystów przełomu XIX i XX wieku tęskniła, stawiając ją wyraźnie w opozycji do świata przemysłu i techniki, który z dziesięciolecia na dziesięciolecie rozwijał się coraz dynamiczniej i coraz silniej wpływał na realia codziennego życia. Stąd też chęć oddania w sztuce, przede wszystkim w ornamencie, dekoracji, żywiołów wody, ognia, pełnych witalności, wijących się roślin (chętnie wykorzystywany motyw lilii), w tym egzotycznych, kojarzących się z odległą i fascyjnującą ludzi tamtego okresu kulturą oraz przyrodą Japonii (nenufary, irysy, chryzantemy).

            Hector Guimard (1867-1942) postrzegany jest obecnie jako jeden z najwybitniejszych twórców secesji. Jego bogaty dorobek architektoniczny doskonale oddaje istotę tego kierunku. Ten francuski architekt, często odpowiedzialny również za wyposażenie wnętrz projektowanych przez siebie budowli, potrafił w sposób wyjątkowy nadać im styl bez mała ostentacyjnie organiczny. W przypadku jednego ze swoich najważniejszych dzieł, wybudowanego w latach 1894-1898 paryskiego bloku mieszkalnego znanego pod nazwą Castel Béranger, będącego bez mała jego manifestem architektonicznym, poza samą formą budowli odpowiedzialny był za projekty ceramicznych wykładzin, elementów metalowych, takich jak kraty czy balustrady, ale i witraży, mebli, tapet oraz dywanów. Castel Béranger jest dziełem pomyślanym całościowo, skończoną wizją twórczą, przesiąkniętą wspomnianą ideą organiczności, pełną motywów nawiązujących, mniej lub bardziej bezpośrednio, do świata natury, oddanych w formie pełnego swobody i wyrafinowania ornamentu.

Jednakże to nie Castel  Béranger jest najbardziej znanym obiektem w dorobku Hectora Guimarda. Francuski architekt odpowiedzialny jest również za stworzenie dzieł, do których rocznie pielgrzymują miliony turystów, w większości zapewne nawet nie kojarzących imienia i nazwiska ich twórcy. Mowa o wejściach na stacje paryskiego metra, zwanych édicules Guimard, wykonanych w latach 1899-1900, będących ikonami stolicy Francji, uwiecznionych w setkach filmów, na tysiącach obrazów, fotografii, pocztówek. Spośród dziesiątek zaprojektowanych przez Guimarda wejść do naszych czasów w oryginalnej formie dotrwało niewiele. Niektóre, w tym te najbardziej okazałe, całkowicie zniszczono (stacja Bastille), inne poważnie przekształcono. Kilka zostało, wraz z rosnącą ich popularnością, uchronionych przed kompletną dewastacją. Za najlepiej zachowane uważa się stacje Abbesses oraz Port Dauphine.

Z dzisiejszej perspektywy dziwić może fakt, że tak popularne, wrośnięte w powszechną świadomość paryskie dzieła tzw. małej architektury bez mała przypadkiem dotrwały do naszych czasów. Należy mieć w świadomości, że nurt secesji, wraz z rosnącą popularnością zupełnie innych w charakterze sztuki i architektury międzywojennej awangardy, traktowany był wrogo, a jego przejawy bez większych sentymentów niszczono. Sam Guimard, mający za sobą spore sukcesy zawodowe, jeszcze za życia praktycznie całkowicie popadł w zapomnienie. Architekt z czasem otrzymywał coraz mniej zleceń, stał się też ofiarą nazizmu. Ożeniony z Żydówką, w 1938 roku, obawiając się o przyszłość żony i własną, zdecydował się na ucieczkę z Europy do Stanów Zjednoczonych. Małżeństwo osiadło w Nowym Jorku, w którym zawodowo Guimard się nie odnalazł. Zmarł cztery lata później.

Stworzone przez Guimarda wejścia do paryskiego metra to przeszklone, wsparte na metalowych łukach z roślinnymi ornamentami struktury. Ich istotnym elementem są fantazyjne w formie balustrady, a także ozdobne, metalowe tablice nad wejściem z napisem „Metropolitain” i umieszczone w tylnej części przeszkolone tablice ogłoszeniowe z nazwą stacji. Dobrze zachowane wejście na stację Abbesses w pełni wpisuje się w ten schemat.

Prostokątne w rzucie wejście na stację Abbesses jest dość wąskie, przez co strukturę nad nim uznać można za smukłą. Składa się na nią kamienny, łagodnie wyprofilowany cokół, na którym osadzone są cztery narożne podpory w formie wiotkich roślinnych pnączy. Dźwigają one przeszklone, wznoszące się ku środkowi, lekko trapezoidalnie zadaszenie nad przestrzenią schodów. Wydzielona część zadaszenia wystaje przed początek schodów i charakteryzuje się obłą formą. Obie partie rytmicznie poprzecinane są prostymi, jednakże zachowującymi roślinno-ornamentalny charakter, szprosami podtrzymującymi szklane tafle. Pomiędzy dwoma częściami zadaszenia podwieszona jest metalowa tablica z napisem Metropolitain. Zarówno jej ramowa struktura, jak też sama forma liter, również bazują na motywach roślinnych.  Istotnym motywem wejścia na stacje są trzy balustrady. Boczne składają się z pięciu, tylna zaś z trzech swobodnie ukształtowanych, identycznych płaszczyzn, przypominających wykrojem nenufary lub kwiaty konwalii, zawierające dodatkowo stylizowaną, w pełni ornamentalnie potraktowaną literę M, ujętych w ramy zgeometryzowanego, rytmicznego szkieletu balustrady, której górna część, w przypadku każdego z modułów, zamknięta jest łukowato. Kompozycję uzupełnia pięć okrągłych lamp, osadzonych w tylnej partii cokołu, bezpośrednio nad schodami, których funkcją jest doświetlenie zejścia, a także, osadzona nad nimi, na balustradzie, przeszklona, metalowa, kwadratowa gablota o lekko zaokrąglonych rogach, w górnej części zawierająca nazwę stacji.

Choć Guimard w projektach poszczególnych wejść do paryskiego metra konsekwentnie odnosił się do świata przyrody, stosował organiczne w charakterze struktury, wykroje i detale, nie był bynajmniej wrogo nastawiony do osiągnięć technicznych epoki, w której żył. Wszystkie podstawowe elementy wykorzystane do stworzenia wejścia na stację Abbesse, jak też pozostałe, za które był odpowiedzialny, to elementy produkowane seryjnie. Są to, pomalowane na zielono, odlewy z żelaza. Możemy więc śmiało powiedzieć, że w projektach wejść do stacji paryskiego metra udało się architektowi połączyć wymogi techniczne oraz ekonomiczne współczesności, wynikające z rozwoju masowej, tańszej w charakterze produkcji z tradycyjnym myśleniem o ornamencie. Guimard nie zatracił przy tym swobody w projektowaniu organicznych struktur, mających konfrontować użytkowników metra z odniesieniami do świata natury.

Kamil Kopania

Bibliografia

Frédéric Descouturelle, André Mignard, Michel Rodriguez, Le métropolitain d'Hector Guimard, Paris 2004

Jean-Pierre Lyonnet, Guimard perdu: histoire d’une méprise, Paris 2003

Georges Vigne, Hector Guimard – la geste magnifique de l’Art Nouveau, Paris 2016