Przełom XIX i XX wieku dla polskiej sztuki okazał się być czasem nowych tendencji i wpływów artystycznych z Zachodu. Nazywany jest dzisiaj w Polsce okresem Młodej Polski, niekiedy modernizmem, choć termin ten odnosi się również do innych zjawisk z historii sztuki. Chociaż kraj podzielony przez zaborców nie istniał jako autonomiczne państwo, pielęgnowano polską kulturę. Rodzimi twórcy, kształcący się w ważnych ośrodkach jak: Monachium, Wiedeń, Paryż, czerpali z zachodnich tendencji i przenosili je na tereny ojczyzny. W malarstwie panowała polska wersja impresjonizmu np. w twórczości Jana Stanisławskiego czy Olgi Boznańskiej, symbolizmu np. o mocno patriotycznym wydźwięku u Jacka Malczewskiego i ekspresjonizmu. Powstawały także dzieła o silnie dekoracyjnej formie wiązanej z międzynarodowym stylem secesji u m.in. Stanisława Wyspiańskiego czy Józefa Mehoffera. Zwłaszcza ten ostatni kierunek silnie wpłynął na polską estetykę przełomu wieków nie tylko w malarstwie, ale również architekturze, wzornictwie i rzeźbie. Działalność Wacława Szymanowskiego jest ważnym przykładem wprowadzania tej stylistyki na grunt rodzimej rzeźby i jej ikonografii.

Wacław Szymanowski urodził się w Warszawie w 1859 roku w zamożnym inteligenckim domu. Ojciec przyszłego artysty, Wacław senior, był pisarzem i dziennikarzem cenionym w polskim środowisku artystycznym. Właśnie dzięki rodzinnym koneksjom oraz niezaprzeczalnemu talentowi, już od wczesnych lat młodzieńczych Wacław pobierał nauki rysunku, m.in. u mistrza techniki, Wojciecha Gersona. W ostatniej klasie gimnazjum młody Szymanowski wyjechał do Francji na nauki do bliskiego znajomego ojca, akademickiego rzeźbiarza Cypriana Godebskiego. Artysta przebywał w Paryżu do 1879 roku, gdzie nawet przez rok był studentem prestiżowej akademii Ecole des Beaux Arts. Następnie wyjechał do Monachium, w którym przebywało grono polskich malarzy związanych z tamtejszą akademią.

            W Monachium Szymanowski pobierał przede wszystkim nauki malarstwa i to w tym medium stworzył pierwsze znaczące dzieła. Szymanowski malował w zgodzie z obowiązującą modą, nieco impresjonistyczne plenerowe kompozycje o jasnej palecie barw. Z czasem, pod koniec lat 80. XIX wieku, twórca zaczął wprowadzać bardziej konkretną narrację. Nowymi tematami stały się dla niego przede wszystkim wątki zaczerpnięte z folkloru góralskiego i huculskiego, czyli mieszkańców Karpat Wschodnich. W roku 1888 Szymanowski zdobył medal II klasy za swoją wielkoformatową kompozycję Kłótnia Hucułów.

W latach 90. XIX wieku artysta coraz więcej pracy poświęcał rzeźbie. Pierwsze dzieła, jak Prometeusza z 1876 roku, cechuje dbałość o detal. Z czasem twórcę zaczęli inspirować artyści francuscy, a przede wszystkim francuski prekursor rzeźbiarskich impresjonizmu i secesji, August Rodin. Od Francuza Szymanowski zaczerpnął płynny kontur brył, dużą ekspresję (wrażenie ruchu, zestawienie kontrastowych elementów) postaci, dynamikę i brak symetrii. Pod koniec lat 90. Polak poświęcił się już wyłącznie rzeźbie. Po dekadzie spędzonej w Paryżu, gdzie mógł na oczy zobaczyć narodziny nowoczesnej sztuki, przeniósł się z powrotem do Polski. Choć jeszcze kilkakrotnie wyjeżdżał do Włoch, to jednak w rodzimym kraju tworzył do ostatnich lat życia.

Pierwszy rozgłos jako rzeźbiarz zdobył po dwóch konkursach na pomniki – Artura Grottgera w Krakowie oraz Adama Mickiewicza we Lwowie. Te pierwsze znaczące rzeźby łączą w sobie z jednej strony klasyczne schematy – formy popiersia, forma kolumny-pomnika. Z drugiej strony jednak widać coraz bardziej dynamiczne traktowanie bryły, dodawanie elementów o rozedrganym konturze. Artysta najchętniej tworzył kompozycje związane z historią i kulturą Polski, jak pisała biografka artysty, Hanna Kotkowska-Bareja, poczuł narodowe posłannictwo. Z czasem forma rzeźbiarska u Szymanowskiego stawała się coraz bardziej dynamiczna i asymetryczna, jednym z ulubionych zabiegów twórcy było nadanie bryle formy fali, jak np. w rzeźbie Fala z 1903 roku. Jednym z najsłynniejszych dzieł Szymanowskiego, wykorzystujących już owe nowe formy wyrazu jest pomnik Chopina z 1909 roku, którego powojenna replika stoi do dziś w warszawskich Łazienkach. Za nigdy niezrealizowane dzieło życia można zaś uznać projekt monumentalnej kompozycji przestrzennej Pochód na Wawel. Zespół rzeźbiarski złożony z 52 figur-postaci ważnych dla dziejów polski, był formą podsumowania patriotycznej misji artysty oraz jego autorską wizją historii.

            Mickiewicz po improwizacji to wczesne rzeźbiarskie dzieło Wacława Szymanowskiego, reprezentujące jednak cechy typowe dla stylu artysty. Praca datowana jest na rok 1898, czyli moment początków kariery Szymanowskiego jako rzeźbiarza. W kwietniu tego roku wygrał on bowiem swój pierwszy znaczący konkurs na pomnik Grottgera w Krakowie, a w grudniu zdobył III nagrodę za pomnik Mickiewicza we Lwowie, odrzucił jednak tę nominację. Przedstawienie Mickiewicza po improwizacji jest niewątpliwie związane z tą drugą realizacją oraz szerszym kontekstem roku powstania. W 1897 roku „Gazeta Radomska” zainicjowała myśl o uczczeniu stulecia urodziny polsko-litewskiego poety. Pomysł podchwyciły większe polskie czasopisma, a na terenie zaborów Pruskiego i Rosyjskiego zaczęły powstawać inicjatywy związane z obchodami jubileuszu, w tym budowy monumentów. Najbardziej prestiżowy konkurs miał odbyć się w Warszawie, na czele komitetu wzniesienia pomnika stał sam Henryk Sienkiewicz. Szymanowski, wciąż początkujący jako rzeźbiarz, nie startował w konkursie w Kongresówce, nie chcąc konkurować ze swoim mistrzem, Cyprianem Godebskim, który zresztą niniejszy konkurs wygrał. Na konkurs we Lwowie Szymanowski przygotował monumentalną kompozycję z kolumną, na której stoi wiesz oraz szepcący mu do ucha geniusz pod postacią anioła.

Niewątpliwie Mickiewicz po improwizacji jest mniej oficjalnym nawiązaniem do jubileuszu wieszcza. Można jednak wysnuć hipotezę, że jest bardziej osobistym hołdem autora złożonym poecie.  Istnieją znane 3 wersje rzeźby – 2 gipsowe, jedna z nich znajduje się dzisiaj w zbiorach warszawskiego Muzeum Narodowego, oraz największa, odlana z brązu, znajdująca się w Muzeum Narodowym w Krakowie. Została ona zakupiona do zbiorów instytucji już w 1902 roku, kiedy to Szymanowski pokazał ją na wystawie słynnej Secesji wiedeńskiej, de facto miejsca narodzin stylu secesyjnego. Opisywane dzieło zdecydowanie bardziej wydaje się być bliskie temu stylowi, niż jeszcze klasyczne w formie pomniki z tego okresu. Zapowiada ono formę przyszłych dzieł Szymanowskiego. Artysta przedstawił Mickiewicza w momencie wycieńczenia po zakończonej właśnie improwizacji poetyckiej. Wieszcz omdlewa na rękach dwóch alegorycznych postaci kobiecych. Jedna z nich ukrywa twarz w dłoniach, druga czule całuje poetę w czoło. Interpretuje się je jako personifikację muz lub Bólu i Miłości.

Szymanowski stworzył bryłę asymetryczną, kompozycyjnie przypominającą trójkąt prostokątny. Dynamiki obiektu nadaje ukośna linia opadającego ciała Mickiewicza oraz podstawa, przypominająca charakterystyczną dla twórczości artysty falę. W tym miejscu bryła pokryta jest dynamicznymi, głębokimi żłobieniami. Całość sprawia wrażenie, jakby ciało Mickiewicza wydobywało się z tej masy, jakby wieszcz wyłaniał się z otchłani marzenia poetyckiego z powrotem do świata. Ten mistyczny charakter przedstawienia podkreśla gra światłem, które ślizga się po dużych płaszczyznach kompozycji.

Rzeźbiarz operował kontrastami – z jednej strony zarys kobiecych nagich figur jest realistyczny, artysta podkreślił wyraźnie zarys ich barków, pleców. Postaci są jednak mniejsze od samego Mickiewicza, co podkreśla ich nieziemskie pochodzenie. Twarz Mickiewicza została potraktowana bardzo szczegółowo w porównaniu do niższych partii ciała wieszcza, które już przy podstawie zostało ujęte syntetycznie, szkicowo i zdaje się zatapiać we wspominanej fali. Zmęczenie na twarzy Mickiewicza, ukazane niemal jak odbicie z maski pośmiertnej oraz gest dramatycznie odrzuconej dłoni, jakby próbującej ostatkiem sił schwytać coś palcami, są głównym środkiem wyrazu na równi z ekspresją zawartą w środkach formalnych, czyli wspominanych elementach sugerujących ruch, kontrast.

Dzieło Wacława Szymanowskiego jest niewątpliwie ważnym przykładem związanym ze sztuką patriotyczną końca XIX wieku oraz kulturą Młodej Polski. Artysta zrealizował rzeźbę w duchu swojego poczucia misji gloryfikowania polskiej kultury romantycznej oraz samego Mickiewicza, jako współtwórcę polskiej kultury narodowej. Szymanowski pokazał, że źródeł talentu wieszcza należało szukać w siłach nadprzyrodzonych. Wielkie zdolności zostały jednak okupione poświęceniem. Mickiewicz znany był ze swoich możliwości improwizacyjnych, m.in. w 1840 zmierzył się nawet w tej formie z innym wieszczem, Juliuszem Słowackim. To ujęcie tematu przez Szymanowskiego możemy powiązać również z wygłoszoną przez Konrada, Wielką improwizacją z III części Dziadów, uznawanego niekiedy za alter ego samego wieszcza. Bohater mówi w niej o tragicznej roli romantycznego poety wobec rzeczywistości oraz o konieczności zabierania głosu w sprawach ważnych dla narodu.

Pokazanie Mickiewicza tuż po akcie twórczym jest stosunkowo oryginalnym sposobem przedstawienia tego poety. Najsłynniejsze monumenty np. autorstwa Godebskiego w Warszawie, Teodora Rydygiera w Krakowie ukazują wieszcza w formie statycznej statui stojącej na pokaźnym cokole czyli podstawie. Nieco bardziej dynamiczną kompozycją jest wygrany projekt Kolumna Mickiewicza ze Lwowa, autorstwa Antoniego Popiela, która przedstawia spotkanie poety ze skrzydlatym geniuszem. Wciąż jednak hieratyczna, pełna dostojeństwa i patosu poza, realizm przedstawienia, klasycyzujące detale decydują o akademickim, konwencjonalnym charakterze dzieła. Szymanowski zrezygnował z ukazania Mickiewicza jak antycznego bohatera na rzecz ukazania trudu jego pracy. Niewątpliwie ze względu na odważne zastosowanie nowych form wyrazu oraz próbę utworzenia nowej konwencji przedstawiania ważnych postaci narodu polskiego, należy uznać dzieło Szymanowskiego za znaczące dla swojej epoki oraz twórczości samego artysty.

Mickiewicz po improwizacji jest ważnym przykładem tendencji plastycznych z okresu przełomu wieków, jest też niezwykle ważnym dziełem w dorobku Wacława Szymanowskiego. To podsumowanie etapu pierwszych prób rzeźbiarskich, ale otwiera również nowy rozdział dekoracyjnych poszukiwań. Przede wszystkim zaś reprezentuje misję Szymanowskiego jako posłannika chwały ojczyzny, która miała się odrodzić dopiero za kilkanaście lat.

Julia Harasimowicz

Bibliografia

Dariusz Kaczmarczyk, Sprawa pomników Adama Mickiewicza w Warszawie, „Ochrona Zabytków” 1956 9/1-2 (32-33), s. 88-100.

Andrzej L. Olszewski, Dzieje sztuki polskiej 1890-1980, Warszawa 1988.

Iwona Puchalska, Jak czytano romantyzm. Geneza „Wielkiej improwizacji”, „Słupskie Prace Filologiczne” 2010 8, s. 85-97.

Halina Stępień, Artyści polscy w środowisku monachijskim w latach 1856-1914, Warszawa 2003.

Wacław Szymanowski 1859-1930, katalog wystawy, red. H. Kotkowska-Bareja, Warszawa 1981.

Wacław Szymanowski. Pochód na Wawel, katalog wystawy, red. M. Piszczatowska, Białystok 2008.

Mieczysław Wallis, Secesja, Warszawa 1984.

Zygmunt Wasilewski, Pomnik Mickiewicza w Warszawie, Warszawa 1899.