Futuryzm jest zazwyczaj postrzegany dość jednowymiarowo. W szerszej świadomości funkcjonuje jako kierunek w sztuce, którego istotą była pełna negacja przeszłości. Zazwyczaj bowiem uwypuklane są radykalne w charakterze, efektownie brzmiące i kontrowersyjne postulaty futurystów, pragnących rzekomo palić biblioteki oraz muzea, niszczyć dzieła sztuki, a także zamykać kształcące przyszłych artystów akademie sztuk pięknych. Co więcej, zazwyczaj podkreśla się, że odrzucanie dorobku minionych pokoleń miało iść w parze ze ślepą bez mała wiarą we współczesną technikę, gloryfikowaną i przedstawianą jako jedyną wartą uwagi współczesnego człowieka, definiującą go i zapewniającą mu świetlaną przyszłość. W popularnych opracowaniach poświęconych futuryzmowi uwypukla się również takie aspekty ruchu, jak gloryfikacja wojny, skłonność do skandalizujących wystąpień publicznych oraz mnogość tworzonych manifestów.

            Zapoczątkowany we Włoszech futuryzm, którego podstawy ideowe zostały stworzone przez Filippo Tommaso Marinettiego, autora opublikowanego w początkach 1909 roku pierwszego Manifestu Futurystycznego, faktycznie – w sferze ideowej – cechował radykalizm. Z założenia miał on gruntownie przewartościować świat sztuki i kultury, wyrwać go z utartych schematów, kojarzonych z skostniałą, mieszczańską sztuką XIX stulecia. O tym, że istniała taka potrzeba, że było wielu twórców – pisarzy, malarzy, rzeźbiarzy, kompozytorów, ludzi teatru – chcących odnosić się do otaczającej ich rzeczywistości nowym językiem świadczy fakt popularności futuryzmu nie tylko we Włoszech. Chęć przynależności do futurystów zgłosili niebawem po ogłoszeniu Manifestu m.in. Giacomo Balla, Umberto Boccioni czy Luigi Russolo), ale także artyści w innych częściach Europy, przede wszystkim w przedrewolucyjnej, pełnej napięć społecznych oraz wrzącej politycznie Rosji. Świadczy o tym również widoczny wyraźnie wpływ, jaki futuryzm wywarł na inne kierunki artystyczne I połowy XX wieku, choćby dadaizm, konstruktywizm czy surrealizm.

            Radykalne manifesty oraz postulaty nie powinny przesłaniać faktu, iż futuryzm był ruchem intelektualnym w charakterze, twórczym, proponującym nowe rozwiązania w świecie szeroko pojętej sztuki. Związani z ruchem artyści nie byli tylko chcącymi zaistnieć awanturnikami, głosząc kontrowersyjne tezy, a niekiedy nawet wchodząc w realny konflikt z konserwatywnie nastawionymi artystami czy publicznością, wszczynając różnego rodzaju burdy w czasie swoich wystąpień. W istocie bowiem radykalne postulaty oraz gesty były odbiciem świadomej i gruntownej refleksji nad współczesnością, obserwacji zmian zachodzących w świecie. Dynamiczny rozwój przemysłu oraz techniki, coraz to nowe odkrycia naukowe, rozrastające się w błyskawicznym tempie miasta, jak też wynikające z tego zmiany w ekonomii czy codziennym życiu społeczeństw nie znajdowały adekwatnego odwzorowania w sztuce, sprawiającej wrażenie oderwanej od rzeczywistości, od realnego, dynamicznego życia. Współczesność, jakże przecież dynamiczna, jeśli była opisywana i analizowana, to zazwyczaj językiem tradycyjnym, niekiedy bez mała archaicznym, niezależnie od tego, czy mówimy o malarstwie, rzeźbie, poezji, czy też np. muzyce.

            Futuryści umieli wypracować własny, samodzielny język artystyczny, jak też wprowadzić nowe bądź przedefiniować stare zagadnienia w sztukach plastycznych, literaturze czy teatrze. Trzeba jednak pamiętać, że futuryzm nie był kierunkiem artystycznym w pełni jednorodnym w charakterze. W jego obrębie zetknąć się możemy z tendencjami, paradoksalnie, bardziej konserwatywnymi, w pełni jednakże oddającymi idee oraz postulaty ruchu. Dobrym tego przykładem jest twórczość urodzonego w Turynie malarza Giacomo Balli (1871–1958), którego znajdujący się w zbiorach Albright-Knox Art Gallery w Buffalo obraz olejny Dynamizm psa na smyczy, powstały w 1912 roku, jest jednym z najlepszych przykładów futurystycznej fascynacji ruchem oraz jego dynamiką, a jednocześnie dziełem w znacznej mierze tradycyjnym w formie i treści, niepozbawionym przy tym dozy humoru.

            Dynamizm psa na smyczy przedstawia biegnącego w lewo czarnego jamnika trzymanego na smyczy przez idącą za nim z góry po skosie z prawej właścicielkę. Została ona ukazana od kolan w dół w czarnej sukience i czarnych trzewikach. Kompozycja obrazu jest dość specyficzna, przypomina bowiem poziomy, przypadkowy kadr fotograficzny. O ile jamnik ukazany został w całości, z brązową, wąską obrożą na szyi, o tyle właścicielka, ubrana całkowicie na czarno, trzymająca metalową, srebrną w odcieniu, łańcuszkową smycz, ledwie w niewielkiej części. Spod sięgającego kostek czarnego płaszcza lub sukni ukazują się skierowane po skosie w lewo czarne buciki. Obie postaci oglądamy z góry, pod dużym kątem. Nie do określenia jest przestrzeń, w której znajdują się kobieta i pies. Tło jest białe, poprzecinane skośnymi refleksami z punktów i kresek w kreski w jasno zielonych oraz pastelowo różowych odcieniach. Skosy za nogami właścicielki są łagodniejsze, przybierają na mocy za psem biegnąc w prawo. Na ich tle w prawym rogu autor złożył swoją sygnaturę.

Balla namalował “Dynamizm psa na smyczy” w maju 1912, podczas odwiedzin jednej ze swoich uczennic, hrabiny Nerazzini w Montepulciano niedaleko Sieny. Żywe tło z wibrującymi refleksami jasnej zieleni i pastelowego różu ma reprezentować biały pył toskańskiej wsi, błyszczący w letnim słońcu.

Co jednak najistotniejsze w kontekście omawianego dzieła, wszystko, co zostało na nim ukazane, jest rozwibrowane, nieostre, rozmyte, ideą Balli było bowiem przedstawienie postaci w ruchu, uchwycenie dynamizmu przebierającego szybko łapkami jamnika, poruszającego ogonem oraz uszami, nadążającej za nim właścicielki w rozfalowanej sukni, w końcu drganie łączącej obie postaci smyczy. Stąd też łapy, uszy, ogon psa są powielone, ukazane niejako w kilku stadiach ruchu, podobnie jak stopy właścicielki.

Dzieło Balli traktować można jako malarską zabawę, humorystyczne ujęcie pospolitego motywu z codziennego życia. Byłoby to jednak duże uproszczenie, Dynamizm psa na smyczy jest bowiem przykładem silnie obecnej u futurystów fascynacji ruchem oraz dynamiką, jak już wspominaliśmy – mającymi w ich opinii definiować współczesność. Ta zaś fascynacja była częścią szerszego zjawiska. Zarówno w przypadku Balli, jak i innych przedstawicieli ruchu, nie możemy mówić o pionierskich studiach. Autor omawianego obrazu dobrze wpisuje się we wcześniejsze poszukiwania artystyczne, przede wszystkim w obrębie fotografii, stanowiącej dla obrazu z Buffalo podstawowy punkt odniesienia.

Stosunkowo nowa technika, jaką była fotografia, stale ulepszana w II połowie XIX wieku, pozwalająca coraz lepiej uchwycić otaczającą rzeczywistość, była niezwykle inspirującą dla artystów. Stała się czynnikiem przedefiniowującym malarskie czy graficzne środki wyrazu, wpływającym na sposób kadrowania scen, detale, w końcu samą pracę, choćby malarzy, wykorzystujących zdjęcia jako studia wyjściowe do swoich prac. W kontekście Dynamizmu psa na smyczy szczególnie istotne są eksperymenty fotograficzne, prowadzone w II połowie XIX wieku, skupiające się na kwestii ruchu. Mowa tu przede wszystkim o chronofotografii, czyli technice polegającej na dokumentowaniu kolejnych faz ruchu metodą wielokrotnej ekspozycji określonego motywu w regularnych odstępach czasu. Pionierem chronofotografii był Étienne-Jules Marey (1830–1904), francuski naukowiec, fizjolog, który oprócz badań nad krążeniem oraz oddychaniem zajmował się tworzeniem różnego rodzaju urządzeń pomiarowych, choćby stimografu, pozwalającego tworzyć graficzny zapis ludzkiego tętna. Zafascynowany eksperymentami prowadzonymi w Stanach Zjednoczonych przez Edwarda Muybridge’a (1830–1904), autora zdjęć wykonywanych zespołem sprzężonych aparatów fotograficznych, przedstawiających kolejne fazy ruchu zwierząt i ludzi, stworzył, w 1882 roku, tzw. fotorewolwer. Za jego pomocą można było wykonać, na jednej szklanej płycie, dwanaście zdjęć na sekundę. Pozwalał on tym samym na wierne oddanie wybranych przez Marey’a obiektów w ruchu, takich choćby jak biegnący ludzie, lecące ptaki czy galopujące konie. Fotograficzne eksperymenty Marey’a szybko zwróciły uwagę artystów, chcących wyzwolić się z konwencjonalnych, sztywnych, akademickich reguł przedstawiania ruchu, często niemających wiele wspólnego z realnym, faktycznym ruchem. Ten ostatni tłumaczyć zaczęli właśnie ludzie pokroju Muybridge’a i Marey’a. Ich poszukiwania w zakresie fotografii stały się istotną inspiracją choćby dla futurystów, czego znamiennym przykładem jest Dynamizm psa na smyczy Giacomo Balli.

Kamil Kopania

Bibliografia

Fabio Benzi, Giacomo Balla, the conquest of speed, w: V. Greene (red.), Italian Futurism 1909-1944. Reconstructing the Universe, kat. wyst., Solomon R. Guggenheim Museum, New York, February 21 - September 1, 2014, New York 2014, s. 102-115

Fabio Benzi (red.), Giacomo Balla. Ricostruzione futurista dell’universo, Genova 2018

Giovanni Lista, Balla, la modernità futurista, Milano 2008

Piero Pacini, Cronofotografia, fotodinamica e futurismo, „Art e dossier”, 190, 2003, s. 14-19