Droga twórcza Kurta Schwittersa ( żyjącego w latach 1887–1948) mogłaby posłużyć jako doskonała ilustracja życiorysu twórcy, który w sposób całkowity oddał się poszukiwaniom artystycznym. Był jednym z tych, których koleje życia w znacznej mierze zostały uwarunkowane rozwijającym się w Niemczech skrajnym nacjonalizmem i wydarzeniami II wojny światowej. Ponadto, jego osobowość twórcza kształtowała się we wrzącym tyglu międzywojennej sztuki niemieckiej – licznych formacji artystycznych, których język artystyczny mieścił się na rozległym obszarze ekspresjonizmu, abstrakcji i ekspresyjnego koloryzmu. Schwitters, jako malarz wypowiadał się głównie w konwencji realizmu i abstrakcji; wystawiał w berlińskiej galerii Der Sturm, będącej przyczółkiem tamtejszej awangardy.

Pierwsze abstrakcyjne kolaże, inspirowane pracami Hansa Arpa, pojawiły się w twórczości Schwittersa w 1919 roku. Formuła MERZ, jaką zaczął opatrywać tego typu prace, stanowi fragment frazy „Kommerz- und Privat bank”. Tym, co łączy wszystkie dzieła spod znaku MERZ, to technika kolażu, opierająca się na budowaniu obrazów z różnego rodzaju znalezionych materiałów: fragmentów papieru, gazet, grafik użytkowych, tektury, drewna. W ujęciu Schwittersa MERZ wykraczał jednak daleko poza obiekty artystyczne. Miał wymiar stylu życia, konwencji funkcjonowania, która była systemem wszechogarniającym, przenikającym wszelkie aspekty codzienności. Artysta tworzył MERZ-obrazy, MERZ-rysunki, zaangażował się w projekt MERZbühne (sceny teatralnej MERZ), proces tworzenia też określał mianem MERZ, wydawał autorskie, tematyczne pismo MERZ (w latach 1923–1932), które było platformą propagującą m.in. twórczość bliskich mu artystów (m.in. Hansa Arpa). MERZ był filozofią życia, w ujęciu niektórych interpretatorów działań artysty był także poszukiwaniem estetycznego porządku i odpowiedzią na chaos społeczny. MERZ można z pewnością określić mianem dzieła totalnego, swoistego Gesamtkunstwerk, rozumianego jako „indywidualna utopia”, w której granice między życiem artystycznym a rzeczywistością uległy zatarciu.

MERZ stanowiło wyraz postawy artystycznej Schwittersa, doskonale z nią współbrzmiało – artysty outsidera, buntownika pragnącego działać na własnych zasadach, zbudować taki język, który sprawi, że tworzona przezeń sztuka będzie zjawiskiem autonomicznym wobec rzeczywistości społeczno-artystycznej. Schwitters nigdy nie stworzył ścisłej, koherentnej definicji zjawiska MERZ mimo tego, że wypowiadał się na jego temat wiele razy. Mówił o MERZ jako o filozofii, sztuce abstrakcyjnej, budowaniu czegoś ze złomu, tworzeniu relacji między wszystkimi rzeczami na świecie. W końcu stwierdził, że „Teraz sam nazywam się MERZ”.

MERZ, tak w kategoriach stylu życia, estetyki, jak i materialnego obiektu, wkroczyło także do domu Schwittersa. Przez lata, począwszy od ok. 1923 roku, w kamienicy przy jednej z ulic Hanoweru, Schwitters budował obiekt znany jako budynek MERZ – MERZbau. Zbiegło się to w czasie z dwoma istotnymi doświadczeniami, które skierowały jego poszukiwania w stronę przestrzeni architektonicznej. Wówczas to artysta zaprzestał realizacji projektu teatralnego MERZ, zdawszy sobie sprawę z tego, iż odnalezienie utopii idealnej w ramach teatru było niemożliwe. Z kolei w trakcie podróży do Holandii zainteresował się architekturą tamtejszych modernistów i zwrócił w stronę tej dziedziny działań.

MERZbau to rodzaj Merz kolażu, trójwymiarowego, przestrzennego asamblażu, budowanego z papieru i różnego rodzaju rzeczy znalezionych. To dzieło rozpełzające się po domu i konsekwentnie rozbudowywane. W pracy nad MERZbau Schwitters nie widział, nie przewidywał i nie akceptował żadnych granic. Nawet tych czysto fizycznych, materialnych, wyznaczanych przez architekturę kamienicy, w której pracował. Gdy rozrastające się dzieło sięgnęło dachu – artysta wyprowadził je przez dachowe okno. To dzieło – zawieszone między rzeźbą, architekturą, w końcu instalacją – powstawało na bieżąco i nigdy nie uzyskało ostatecznej formy.

Podstawowym modułem MERZbau było około 10 kolumn, zwanych MERZsäule i około 40 jaskiń i grot – konstrukcji składających się z głębokich nisz,, nawarstwianych i nabudowywanych. Pierwsze kolumny powstały jeszcze zanim Schwitters rozpoczął konsekwentną realizację MERZbudynku. W przeciągu kilku lat, od ok. 1920 do 1923 roku, zbudował trzy kolumny. Ostatnia z nich – Katedra erotycznego ubóstwa (1923) – stała się zaczątkiem MERZbau. Groty były poświęcone historii i kulturze niemieckiej, stanowiły krytykę istniejących patologii, ale najczęściej były dedykowane przyjaciołom Schwittersa i znajomym artystom. W MERZbau znalazły się m.in. groty Hanny Höch, Miesa van der Roche, Theo van Doesburga, Hansa Arpa. Kilka z nich miało także odniesienia literackie i kulturowe – grota Nibelungów, grota Goethego czy kącik Lutra. We wnętrzu grot artysta umieszczał przeróżnego rodzaju obiekty – pukle włosów, przedmioty znalezione, także takie, które dostał od znajomych, bądź wręcz zabrał z ich domów. Trafiły tam m.in. obrazy Hannah Höch, włosy Hansa Richtera czy biustonosz Soni Tauber-Arp. Gdy groty wypełniały się rzeczami Schwitters zamurowywał je, tworząc nowe konstrukcje. MERZbau miał więc jeszcze jeden wymiar – ogromnego, wielopoziomowego „gabinetu osobliwości”, w którym zgromadzone były rzeczy przypadkowe, mające dla Schwittersa wymiar materiału twórczego. MERZbau było dziełem życia Schwittersa, budowanym „ze złomu”, a także odniesień do własnych doświadczeń i kultury Niemiec. Do wartości patriotycznych i dziedzictwa Schwitters miał stosunek ironiczny, zwłaszcza w kontekście narastających tendencji nacjonalistycznych.

Schwitters pracował nad MERZbau do 1937 roku, kiedy to, ze względu na narastające nastroje nazistowskie, był zmuszony uciec do Norwegii. Warto nadmienić, że jego obrazy MERZ zostały włączone do ogromnej wystawy Sztuki Zdegenerowanej, zorganizowanej przez nazistów w Monachium, w 1937 roku. W Lysaker w pobliżu Oslo rozpoczął pracę nad kolejna odsłoną MERZbau, którą zarzucił w 1940 roku, po inwazji niemieckiej. Obydwie konstrukcje zostały zniszczone – hanowerska w 1943 roku w trakcie nalotu wojsk alianckich, norweska – w 1951 roku. Po wyjeździe z Norwegii osiedlił się w Anglii, w Lake Disctrict. Tam też, niedaleko Ambleside, w stodole na farmie nad jeziorem Elterwater, rozpoczął prace nad kolejną konstrukcją MERZbarn. Przerwała je śmierć artysty. Powstającą przez ponad dekadę realizację Schwittersa znamy dzięki zdjęciom, które w 1933 roku, na zlecenie artysty, wykonał fotograf Wilhelm Redemann. Dają one najlepszy ogląd dzieła Schwittersa. Fotografie te posłużyły Peterowi Bissiggerowi, szwajcarskiemu projektantowi, jako podstawa rekonstrukcji pierwszego MERZbau. Znajduje się ona w Muzeum Sprengel w Hanowerze. 

Kurt Schwitters często wymieniany jest wśród artystów reprezentujących postawę i nurt dadaizmu. Relacje między Schwittersem a przedstawicielami ruchu Dada nie są jednak oczywiste i bezpośrednie. Artysta nigdy nie przystąpił do berlińskiego Klubu Dada, na obrazie podarowanym jednemu z przyjaciół miał wręcz napisać, że „MERZ to nie dada!”. Niektórzy komentatorzy działań Schwittersa skłonni są postrzegać MERZ jako odpowiedź na dadaizm. MERZ to w istocie jednoosobowy ruch artystyczny, w pewnych punktach – mimo prowokacyjnych deklaracji Schwittersa – bliski dadaizmowi, choćby w programowym odrzuceniu tradycyjnej estetyki, zdaniu się na absurd i przypadek. MERZ jest jednym z tych zjawisk, które wymykają się sztywnym kategoriom, porządkowi nurtów artystycznych i awangardowych poszukiwań. Działania Schwittersa, widziane z perspektywy czasów, komplikują i tak zagmatwany obraz awangardy rozwijającej się między wojnami, jak też pokazują ograniczoną tylko przydatność klasyfikacji wypracowanych przez krytyków i historyków sztuki.

Izabela Kopania

Bibliografia

Elizabeth Burns Gamard, Kurt Schwitters’ Merzbau. The Cathedral of Erotic Misery, New York 2000.

Kurt Schwitters, katalog wystawy w Muzeum Sztuki w Łodzi, red. Anna Saciuk-Gąsowska, Łódź 2003.

Kurt Schwitters: MERZ. A total vision of the world, katalog wystawy w Muzeum Tinguely w Bazylei, red. Annja Müller-Alsbach, Heinz Stahlhut, Berno 2004.

Przemysław Strożek, Kurt Merz Schwitters. Indywidualny Gesamtkunstwerk, „Didaskalia. Gazeta Teatralna,” 2011 nr 6, s. 118-127.

https://merzbarnlangdale.wordpress.com/the-merzbarn/merz-barn-in-context/