Szkic Trzy kobiety przy fontannie autorstwa Pabla Picassa powstał w 1921 r. Był to pod wieloma względami niezwykły okres w historii. Zaledwie trzy lata wcześniej zakończyła się I wojna światowa. Konflikt trwający w latach 1914-18 ogarnął większość państw europejskich (m.in. Wielką Brytanię, Francję, Rosję, Austro-Węgry czy Niemcy), a także Japonię, Stany Zjednoczone czy Imperium Osmańskie. Wojna pochłonęła ponad 14 milionów ofiar i była ogromnym wstrząsem dla całego społeczeństwa. Do wybuchu II wojny światowej w 1939 r. nazywano ją „wielką wojną”.

Często mówi się, że I wojna światowa w sposób symboliczny zakończyła XIX wiek. Lata po niej następujące to czas nowej mody, nowych technologii i nowych prądów w sztuce. W tej ostatniej dziedzinie wielkie zmiany zachodziły już od początku XX stulecia. Narodziły się wówczas pierwsze kierunki awangardowe takie jak fowizm, ekspresjonizm czy kubizm. Łączyło je odejście od tradycyjnego – realistycznego – sposobu malowania na rzecz deformacji kształtów i nienaturalnej kolorystyki. Tuż przed wojną powstały pierwsze obrazy abstrakcyjne, czyli nie przedstawiające niczego, a oddziałujące wyłącznie grą form i barw. Picasso należał do najważniejszych przedstawicieli ówczesnej awangardy, można nazwać go wręcz ikoną sztuki pierwszej połowy XX wieku.

Pablo Ruiz Picasso pochodził z Hiszpanii. Urodził się 25 października 1881 r. jako syn Marii Picasso López i José Ruiza Blasco. Do 1891 r. rodzina mieszkała w Maladze, potem w La Coruñi, a od 1895 r. w Barcelonie. Ojciec Pabla był malarzem i nauczycielem rysunku. Wcześnie dostrzegł jego zdolności, dzięki czemu chłopak od 11 roku życia uczęszczał do szkół artystycznych, w których pracował ojciec. Program nauczania był w nich tradycyjny, obejmował m.in. rysowanie gipsowych odlewów antycznych rzeźb. Młody Picasso radził sobie nadzwyczaj dobrze, już jako szesnastolatek zdobył poważne wyróżnienia za obraz Wiedza i Miłosierdzie. Nie był jednak zachwycony poziomem nauczania w barcelońskiej Akademii Sztuk Pięknych, której uczniem był w tym czasie i w 1897 r. przeniósł się do Akademii San Fernando w Madrycie. Także ta uczelnia zawiodła jego oczekiwania. Swoje miejsce odnalazł dopiero w Paryżu, dokąd po raz pierwszy trafił w 1900 r., a na stałe przeprowadził się cztery lata później. Stolica Francji przyciągała wówczas artystów z całej Europy i Stanów Zjednoczonych, to tam rodziły się i rozwijały nowe kierunki w sztuce. Sam Picasso na początku XX wieku również zaczął odchodzić od tradycyjnego malarstwa, którego uczył się w akademiach. W 1901 r. jego twórczość wchodzi w tzw. okres błękitny: niemal wszystko malowane jest odcieniami niebieskiego, obrazy są melancholijne, a tematyka zaczerpnięta z życia biedoty (np. Stary gitarzysta, Prasowaczka, Życie). Już w 1904 r. zaczął wzbogacać paletę i szukać motywów m.in. w świecie cyrku (np. Kuglarze, Akrobatka na piłce) – ten okres nazywany jest często różowym. Za kolejny przełom można uznać rok 1907 r. kiedy artysta namalował jeden ze swoich najsłynniejszych obrazów: Panny z Awinionu. Malowidło szokowało zarówno tematyką (pięć nagich prostytutek), jak i formą – wszystkie postacie są mocno zdeformowane, jakby rozbite na fragmenty. W tym samym roku Picasso poznał malarza Georges’a Braque’a, z którym wspólnie rozwinął nowy kierunek: kubizm. Jego przedstawiciele odrzucali tradycyjną perspektywę, a malowane przedmioty sprowadzali do form geometrycznych (np. Kobieta z mandoliną, Martwa natura z wyplatanym krzesłem).

Gdy w 1914 r. wybuchła I wojna światowa, Picasso, jako poddany hiszpański, nie trafił na front i cały czas pracował. Oprócz kubizmu w jego twórczości ok. 1917 r. widoczny jest nurt bardziej zachowawczy pod względem formalnym, nawiązujący do sztuki antyku. Właśnie z tego okresu pochodzi omawiany szkic Trzy kobiety przy fontannie. Po 1925 r. Picasso powrócił do silnego deformowania rzeczywistości, jego obrazy często zbliżały się do abstrakcji, wykorzystywał w nich mocne kolory (np. Taniec, Wielki akt w czerwonym fotelu). Picasso interesował się także innymi dziedzinami sztuki: w 1917 r. nawiązał współpracę z Baletami Rosyjskimi, dla których projektował scenografię i kostiumy, tworzył również rzeźby. W 1937 r. powstał jego znany obraz Guernica – monumentalne, czarno-szaro-białe dzieło będące hołdem dla miasteczka Guernica zbombardowanego kilka miesięcy wcześniej przez niemieckich lotników podczas hiszpańskiej wojny domowej. II wojnę światową (1939-45) Picasso spędził w Paryżu, a po jej zakończeniu przeniósł się na południe Francji. W tym okresie wstąpił do partii komunistycznej, z czym wiązała się jego wizyta w Polsce w 1948 r. na Światowym Kongresie Intelektualistów w Obronie Pokoju we Wrocławiu. Podarował wówczas Muzeum Narodowemu w Warszawie kolekcję swoich prac – w tym ceramikę, której tworzeniem zajął się w latach 40. XX wieku. W swoim  powojennym malarstwie Picasso chętnie powracał do sztuki dawnych mistrzów interpretując na nowo ich dzieła – np. Las Meninas hiszpańskiego, XVII-wiecznego malarza Diego Velázqueza.

Picasso już w okresie międzywojennym był artystą bardzo znanym, ale po II wojnie światowej stał się prawdziwą gwiazdą, budzącą zainteresowanie mediów i szerokiej publiczności, nie tylko koneserów sztuki. Fascynowała jego barwna osobowość, a także życie uczuciowe: malarz miał wiele partnerek (w tym dwie żony), doczekał się też czwórki dzieci, najmłodsza córka urodziła się, gdy miał 68 lat. Artysta zmarł 8 kwietnia 1973 r. w wieku 91 lat.

Szkic Trzy kobiety przy fontannie powstał w 1921 r., gdy Picasso był w fazie twórczości nazywanej często neoklasycystyczną. Zwrócił się wówczas ku sztuce starożytnej Grecji i Rzymu, która przez wieki stanowiła podstawę kształcenia i punkt odniesienia dla europejskich artystów. Młodzi malarze – w tym nastoletni Picasso – rysowali przede wszystkim gipsowe odlewy antycznych rzeźb. Uważane były one za doskonały wzorzec dla początkujących twórców przede wszystkim ze względu na charakteryzujące je harmonijne proporcje i idealizację postaci.

Skąd u Picassa tak silne zainteresowanie antykiem po 1917 r.? Można wymienić co najmniej kilka źródeł. Jednym z nich jest wyprawa do Rzymu, którą artysta odbył w 1917 r. w ramach współpracy z Baletami Rosyjskimi. Miał tam okazję na nowo zetknąć się ze sztuką starożytną, m.in. w Museo Nazionale w Neapolu. Inną, mniej bezpośrednią, inspiracją jest dawne malarstwo, w tym kobiece akty Jeana Auguste'a Dominique'a Ingres'a (1780-1867). Warto podkreślić, że Picasso w swoim powrocie do klasycznych wzorców nie był odosobniony. W okresie tuż po zakończeniu I wojny światowej można zaobserwować podobne zjawisko w twórczości innych artystów awangardowych takich jak Georges Braque, André Derain czy Fernand Léger. Poeta i pisarz Jean Cocteau nazwał je le rappel à l'ordre – „przywołaniem do porządku”. Poszukiwanie w sztuce antycznej ładu i harmonii było dla wielu twórców tej epoki reakcją na chaos i brutalność wojny. W przypadku Picassa oba nurty – awangardowy i neoklasycystyczny – występowały jednocześnie, np. pracując nad Trzema kobietami przy fontannie stworzył również kubistyczny obraz Trzej muzykanci. Ta swoboda w żonglowaniu różnymi stylami była dla niego bardzo charakterystyczna. Sam tłumaczył ją następująco: „Kiedy miałem coś do powiedzenia, mówiłem to w sposób, w jaki czułem, że powinno to być wypowiedziane. Różne motywy bezwzględnie wymagają różnych środków wyrazu”.

Nad Trzema kobietami przy fontannie Picasso pracował latem 1921 r., podczas czteromiesięcznego pobytu w Fontainbleau. Miejscowość położona jest zaledwie 60 km od Paryża, znajduje się w niej jeden z najwspanialszych francuskich zespołów pałacowo-parkowych oraz duży las. Artysta wyjechał tam z żoną i nowo narodzonym synkiem Paulo, rezygnując wyjątkowo z wypoczynku na południu. Pobyt w Fontainbleau był dla Picassa czasem bardzo intensywnej pracy – m.in. nad opisywaną kompozycją. Niewykluczone, że do podjęcia tematu kobiet przy fontannie lub źródle zainspirowały go liczne fontanny i źródełka z pałacowego parku.

Omawiana praca to jeden ze szkiców do monumentalnego (wys. 204 cm, szer. 174 cm) obrazu znanego także pod tytułem Trzy kobiety przy źródle, znajdującego się obecnie w kolekcji nowojorskiego Museum of Modern Art. Przygotowując się do pracy nad tym dziełem artysta wykonał szereg studiów w różnych technikach. Niektóre obejmowały całą kompozycję w różnych wariantach, inne były przedstawieniami samych postaci. Opisywany szkic znajduje się obecnie w kolekcji prywatnej. Wykonano go olejnymi farbami na płótnie. W przeciwieństwie do obrazu z Museum of Modern Art ma format poziomego prostokąta, jest też znacznie mniejszy: wysokość 22,3 cm, a szerokość 34,3 cm.

Szkic – zgodnie z tytułem – przedstawia trzy kobiety zgromadzone przy fontannie. Wszystkie ubrane są w białe, luźne tuniki bez rękawów nawiązujące do strojów starożytnych. Kobieta po lewej stronie stoi opierając się łokciem z prawej o szkalną krawędź fontanny, w drugiej opuszczonej ręce palcem wskazującym za ucho trzyma dzbanek. Ramiączko tuniki z lewej jest zsunięte, odsłania pierś. Kobieta po prawej stronie siedzi na skalistym fragmencie fontanny. Jej ciało zwrócone jest w 3/4 w lewo, a głowa profilem. Jej ręka z prawej leży na kolanach, druga jest lekko wyciągnięta w stronę kobiety opartej po drugiej stronie fontanny. Jej sylwetka wydaje się nieproporcjonalnie duża w porównaniu do pozostałych postaci. Trzecia kobieta znajduje się na drugim planie pośrodku, wychyla się zza fontanny, jest ukazana od piersi w górę. Ręką z prawej przy piersi trzyma dzbanek, z którego wylewa wodę na podstawioną od lewej drugą dłoń. Między kobietami nie zachodzą żadne interakcje, ich twarze nie wyrażają emocji, a ich pozy są statyczne – wydają się w nich zastygłe bez ruchu. Fontanna przypomina kształtem skałę w odcieniach brązu. Obraz namalowany jest szkicowo, cienką warstwą farby. Dominuje kolor brązowy z akcentami czerni, bieli i błękitu.

Postacie na obrazie ubrane są w stroje wyraźnie odnoszące się do ubiorów greckich posągów. Również ich statyczne pozy upodabniają je do rzeźb. Być może nawiązują do posągów bogiń Hestii, Diany i Afrodyty z Partenonu w Atenach, które Picasso znał z reprodukcji i szkicował. Kobiety zgromadzone przy fontannie czasem określane są jako boginie rzeczne, choć tytuł obrazu nie wskazuje na to bezpośrednio.

Na obrazie zwracają uwagę potężne, monumentalne kształty postaci, zwłaszcza ich nieproporcjonalnie masywne ręce i nogi. Taka deformacja kobiecego ciała jest typowa dla ówczesnych prac Picassa (np. Kobiety biegnące plażą). Oprócz inspiracji antycznymi posągami, niektórzy autorzy wiążą to zjawisko z ciążą jego żony, Olgi. Inni przywołują opowieści samego artysty, który jako dziecko ponoć często wchodził pod stół i z fascynacją obserwował chorobliwie opuchnięte nogi swojej ciotki.

Recenzując Salon Niezależnych w 1923 r. artysta Francis Picabia z przekąsem nazwał klasycystyczne prace Picassa „obrazami dla handlarzy antyków”. W latach 20. Picasso cieszył się już jednak dużym autorytetem i wszystko, co tworzył wzbudzało spore zainteresowanie. Nie inaczej było z Trzema kobietami. Ostateczną wersję obrazu, tę, która dziś znajduje się w Museum of Modern Art, już następnej wiosny kupił znany amerykański kolekcjoner John Quinn. Również studia przygotowawcze znalazły nabywców. Część z nich znajduje się współcześnie w zbiorach muzealnych (m.in. The Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku czy The Museum of Fine Arts w Houston), inne – jak analizowany szkic – są częścią kolekcji prywatnych.

Pablo Picasso to artysta, który z niebywałą lekkością poruszał się między różnymi stylami i technikami. Dzięki temu jego ogromna spuścizna jest tak bardzo różnorodna. Omawiana praca, Trzy kobiety przy fontannie, to zaledwie szkic stanowiący przygotowanie do większej kompozycji, ale może on funkcjonować jako autonomiczny obraz. Malując go artysta sięgnął po bardzo skromne środki formalne: swobodne, niedbałe wręcz pociągnięcia pędzla i ograniczoną paletę barwną. Motyw zaczerpnął luźno z antyku, nie odnosząc się do żadnej konkretnej historii. Praca jest dobrym przykładem neoklasycystycznej fazy twórczości Picassa, nie tylko pod względem stylistyki, ale także nastroju spokoju i harmonii.

Joanna Jaśkiewicz

Bibliografia

Daehner J.M., Green Ch., Modern Antiquity: Picasso, de Chirico, Léger, Picabia, Los Angeles 2011.

Gidel H., Picasso. Biografia, przeł. H. Andrzejewska, M. Braunstein, Warszawa 2004.

Obraz Trzy kobiety przy źródle na stronie The Museum of Modern Art, https://www.moma.org/collection/works/79762 [dostęp: 10.06.2020].

Pastel Trzy kobiety przy fontannie na stronie The Museum of Fine Arts w Houston, https://emuseum.mfah.org/objects/914/three-women-at-the-fountain?ctx=cdb76877692b229e288d8649ccc380e297e3970f&idx=72 [dostęp: 10.06.2020].

Penrose R., Picasso. Życie i twórczość, przeł. A. Zielińska, Warszawa 1991.

Ziolkowski T., Classicism of the Twenties. Art, Music, and Literature, Chicago 2015.