Autor dzieła:
Miejsce:
Epoka:
14 października 1952 roku, w trakcie uroczystości przekazania Jednostki Mieszkaniowej państwu i władzom miejskim Marsylii, jej główny projektant Charles-Édouard Jeanneret-Gris (1887–1965), posługujący się pseudonimem Le Corbusier, powiedział, że niniejszym prezentuje pierwszą budowlę odpowiadającą potrzebom nowoczesnego życia, stworzoną dla człowieka i na ludzka skalę. Wzniesienie budynku zajęło pięć lat – kamień węgielny położono dokładnie 14 października 1947 roku. Klientem Le Corbusiera było państwo, a zaproponowany przez niego budynek był odpowiedzią na ogromne zapotrzebowanie na mieszkania w odradzającej się po II wojnie światowej Francji. Rozwijając koncepcję jednostki mieszkaniowej (Unité d’habitation) Le Corbusier zrewolucjonizował zarówno myślenie o przestrzeni mieszkalnej, zabudowie miasta, jak i materiale.
Unité d’habitation, znana także jako Cité radieuse (Promieniste Miasto), to w istocie potężnych rozmiarów blok mieszkalny. Aby uzmysłowić sobie wielkość budowli warto przywołać jej rozmiary – 137 metrów długości, 56 metrów wysokości i 24 metry szerokości. 18 pięter, 337 mieszkań, 1600 mieszkańców. Jednostka usytuowana jest w parku. Jej elewacje główne są skierowane na wschód i zachód; dłuższa oś bloku jest zorientowana na północ i południe. Budynek wznosi się na kilkunastu potężnych filarach zwanych pilotis. Termin ten został wprowadzony do języka architektury przez Le Corbusiera. Pomiędzy słupami znajduje się wolna przestrzeń pomyślana jako parking dla rowerów i samochodów oraz trakt dla pieszych. Osadzenie budowli na podporach dawało potężnej bryle optyczne wrażenie lekkości.
Wschodnia i zachodnia elewacja jednostki wyglądem przypominają barwną kratownicę. To ciąg balkonów i głęboko osadzonych okien, których rzędy wyznaczają układ pięter. Wewnętrzne ściany loggi pomalowane są na żywe kolory: czerwony, niebieski, żółty, zielony. Kontrastują one z nadrzędną barwą elewacji, jaką jest jasna, szorstka szarość surowego betonu. Przy tym materiale warto się na chwilę zatrzymać, bowiem jego użycie w znacznej mierze determinuje walory estetyczne i nowatorstwo Jednostki. Pierwotnie konstrukcja bloku miała opierać się na precyzyjnych elementach stalowych. Jednakże w powojennej rzeczywistości rozwiązanie to okazało się zbyt kosztowne. Względy finansowe zadecydowały o wykorzystaniu żelbetonu. Wytwarzanie elementów żelbetonowych polega na tym, że szkielet z prętów stalowych (zwany zbrojeniem) umieszcza się w szalunku (deskowaniu) – konstrukcji z desek, która działa jak forma, a której zadaniem jest nadanie betonowi właściwego kształtu. Pręt umieszczony w szalunku zalewa się mieszanką betonową. Po tym, gdy beton osiągnie właściwą twardość, szalunki są usuwane. Odciśnięte w nim ślady desek czy drewna zwykle polerowano, aż do osiągnięcia efektu gładkiej, lśniącej powierzchni. Po zdjęciu szalunku odbita w sztucznym kamieniu faktura desek zachwyciła Le Corbusiera, który zadecydował o jej zachowaniu, wyeksponowaniu wszelkich niedoskonałości. Dzięki temu, zarówno na słupach, elewacjach, loggiach jak i we wnętrzu, wydobyto estetyczne walory betonu, a odciśnięta faktura desek stała się specyficznym detalem architektonicznym, niestandardowym ornamentem. Pozostawienie betonu w stanie surowym (béton brut) stało się impulsem do narodzin nowego stylu i nowej filozofii architektury zwanej brutalizmem.
Nieco uwagi należy także poświecić mieszkaniom znajdującym się w Jednostce. Le Corbusier z zespołem zaprojektowali 23 różne rodzaje mieszkań – od kawalerek po apartamenty przeznaczone dla wieloosobowej rodziny. Mieszkania były pomyślane jako przestrzenie podłużne i stosunkowo wąskie, rozciągające się na osi wschód-zachód. Z obydwu stron mieszkania znajdowały się loggie. Mieszkania są dwupoziomowe – jeden ze współpracujących z Le Corbusierem architektów porównał je do willi zawieszonych nad ziemią. Do wnętrza wchodzi się z szerokich korytarzy, które Le Corbusier nazywał wewnętrznymi ulicami. Jeden z poziomów mieszkania dostępny był z korytarza, drugi znajdował się ponad bądź pod jego poziomem. Dzięki takiemu rozwiązaniu liczbę korytarzy udało się ograniczyć – „wewnętrzne ulice” biegną co trzecie piętro. Jak pisał Le Corbusier mieszkania mają wiele udogodnień – choćby czteropłytową kuchenkę z piekarnikiem, lodówkę, dwukomorowy zlew, system wytłumiający dźwięk.
Unité d’habitation, bardziej niż mianem bloku mieszkalnego, należałoby określić mianem kompleksu mieszkaniowo-usługowego. Na poziomie siódmego i ósmego korytarza znajdowało się centrum handlowo-usługowe – ze sklepami spożywczymi, piekarnią, apteką, pralnią, fryzjerem i pocztą. W budynku działała także restauracja. Na 17. piętrze mieściły się żłobek oraz przedszkole, w budynku znajdował się także hostel. Dach stanowił przestrzeń wspólną, służącą rekreacji – mieściły się tam ogród, taras, basen, siłownia oraz miejsce do uprawiania sportu na świeżym powietrzu.
Proporcje budynku, tak całej bryły, jak i elewacji oraz mieszkań, zostały oparte na zasadzie Moduloru. Był to opracowany przez Le Corbusiera system proporcji, dla którego punktem wyjścia była budowa ludzkiego ciała, zasada złotego cięcia i ciąg Fibonacciego. Za wzorzec architekt przyjął postać młodego mężczyzny o wzroście 183 cm, z podniesioną do góry ręką sięgającego na wysokość 226 cm. Ów antropomorficzny moduł splótł z zasadą złotego cięcia mówiącą o takim podziale odcinka na dwie części, by stosunek długości dłuższej z nich do krótszej był taki sam, jak całego odcinka do części dłuższej. Złoty podział, wyrażony algebraicznie, równy jest liczbie 1,618. Ciąg Fibonacciego to ciąg liczb naturalnych, w którym pierwszy wyraz jest równy 0, drugi jest równy 1, a każdy następny jest sumą dwóch poprzednich. Wypracowane przez Le Corbusiera wartości stały się podstawą dla określenia relacji pomiędzy wielkościami poszczególnych elementów budowli. Modulor stanowił teoretyczne zaplecze architektury na ludzką skalę.
Unité d’habitation została wybudowana w zgodzie z pięcioma zasadami architektury nowoczesnej, ogłoszonymi przez Le Cobusiera w 1922 roku w czasopiśmie „L'Esprit Nouveau”. Należały do nich: osadzenie budynku na słupach, płaski dach, na którym można umieścić ogród, horyzontalne okna, wolny plan (dowolność w projektowaniu rzutu budynku osiągnięta dzięki zastosowaniu podpór) i wolna fasada (fasada jest niezależna od systemu konstrukcyjnego, można ją dowolnie modelować). Jednostka była pomyślana jako budynek przede wszystkim funkcjonalny, odpowiadający różnorodnym potrzebom człowieka – usytuowany wśród zieleni, z szeroka ofertą rozrywek, wygodnymi, nowoczesnymi mieszkaniami. Pod względem estetyki jest to dzieło przełomowe w twórczości Le Corbusiera, który znany był jako architekt purystycznych willi o białych, gładkich ścianach. Opracowując elewacje Jednostki Le Corbusier wprowadził zmienne rytmy, zagłębienia loggi umożliwiające grę światła i cienia; masywne balustrady, słupy oraz kominy i szyby wind otrzymały bogate formy, rzeźbiarskie w charakterze.
Potężna „maszyna do mieszkania”, jak mówił o jednostce Le Corbusier, stała się prawzorem kilku innych realizacji tego typu. Podobne w założeniu budowle powstały w Rezé, Briey i Firminy we Francji oraz w Berlinie. Jednostka jest też uznawana za pierwowzór blokowisk powstających w krajach komunistycznych. Te jednakże, wznoszone z prefabrykowanej wielkiej płyty, o dużo gorszym standardzie i wykonaniu, były w istocie zaprzeczeniem Le Corbusierowskiego myślenia o architekturze funkcjonalnej, na ludzka skalę.
Izabela Kopania
Bibliografia
Jacques Sbriglio, Le Corbusier. L'Unité d'habitation de Marseille et les autres Unités d’habitation à Rezé-les-Nantes, Berlin, Briey en Forêt et Firminy, Basel 2004.
Kamila Lucyna Boguszewska, Krajobraz Le Corbusiera. Losy „superbudynków” na przykładzie realizacji w Marsylii, Berlinie i Katowicach, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio L”, 2014 nr 2, s. 139–152.
Marta Leśniakowska, Modulor a sprawa polska. Kanon Le Corbusiera w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, „Miejsce”, 2016 nr 2, s. 174–200.
Anthony Flint, Le Corbusier. Architekt jutra, Warszawa 2017.
https://citeradieuse-marseille.com/la-cite-radieuse/concept/
