Leon Wyczółkowski urodził się w domu swego dziadka małej miejscowości Huta Miastkowska w 1852 roku. Dzieciństwo spędzał w rodzinnym domu w Ostrowie na Podlasiu, pośród surowych lasów, łąk nad rozlewiskami rzeki Wieprz, których piękno utkwiło w nim na zawsze. Jego ojciec Mateusz Wyczółkowski był dzierżawcą majątków ziemskich i kupcem szkła. Po ukończeniu lokalnego gimnazjum w Siedlcach Leon rozpoczął swoją edukację artystyczną u wybitnych polskich artystów: Wojciecha Gersona, Rafała Hadziewicza i Antoniego Kamińskiego w Szkole Rysunku i Malarstwa w Warszawie, gdzie po powstaniu przeniósł się razem z matką, która po przedwczesnej śmierci jego ojca ponownie wyszła za mąż. Podczas studiów w Warszawie przyjaźnił się z przyszłymi mistrzami malarstwa – Józefem  Chełmońskim, Adamem Chmielowskim i Stanisławem Witkiewiczem. W 1875 roku przyszły artysta wyjechał do akademii w Monachium, by tam, wśród niemieckich i polskich twórców, szlifować naukę w pracowni historycznego malarza Alexandra Wagnera. W 1877 roku, z powodu problemów finansowych, Wyczółkowski powrócił na tereny rozbiorowej Polski. Zgodnie ze znanym schematem wśród twórców jego pokolenia, po niemieckiej edukacji zapisał się do krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, do pracowni uznanego już wówczas Jana  Matejki. Historyzujący styl mistrza nie wpłynął jednak znacząco na sztukę Wyczółkowskiego. Od 1879 roku artysta dużo podróżował – był we Francji, Lwowie, Warszawie. Największy wpływ na jego twórczość miała jednak wyprawa na Ukrainę i Podole, gdzie, przedstawiając lokalne sceny, zaczął rozwijać nowe nurty w swoim malarstwie.

            Od 1899 roku nastąpił niezwykle ważny etap życia Wyczółkowskiego. Został on nauczycielem w krakowskiej Szkole Sztuk Plastycznych. Razem z nim uczelnię tworzyli i rewolucjonizowali inni wielcy twórcy młodopolscy: Teodor Axentowicz, Jan Stanisławski, Józef Mehoffer, Stanisław Wyspiański. Wyczółkowski działał także aktywnie w środowisku plastycznym i w dziedzinie promocji sztuki, był jednym z założycieli Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”. Wystawiał swoje prace nie tylko na najsłynniejszych polskich wystawach, ale także za granicą: w Wiedniu, Berlinie, Monachium, Wenecji i Paryżu. Artysta wiele podróżował poza granice zaborów, w dalekich krajach rodziły się jego inspiracje twórcze. Przez kilka dekad odwiedził m.in.: Włochy, Hiszpanię, Anglię, Szkocję, Holandię.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zamieszkał w Krakowie. W 1921 roku twórca przekazał Muzeum Wielkopolskiemu w Poznaniu większość swoich dzieł, a także własną kolekcję współczesnej sztuki i rzemiosła. W podziękowaniu za otrzymane zbiory, Wyczółkowski dostał rekompensatę finansową, dzięki której zakupił dworek w Gościeradzu. Otaczająca go przyroda stała się głównym źródłem inspiracji w ostatnim etapie jego twórczości. Pod koniec życia twórca przeniósł się jeszcze raz do Warszawy, by w Akademii Sztuk Pięknych poprowadzić autorską pracownię grafiki. Tamże, mimo sędziwego wieku, zmarł niespodziewanie na zapalenie płuc w 1936 roku.

            Pierwszy etap twórczości Wyczółkowskiego związany jest z jego edukacją pod okiem Wojciecha Gersona. Młody plastyk skupiał się przede wszystkim na malowaniu natury, grze kolorów. Elementy te zawierał w historyzującym malarstwie w dziełach takich jak: Umierający Gall czy Królewicz Kazimierz i Długosz. Po edukacji w Monachium i Krakowie Wyczółkowski coraz bardziej odchodził od motywów historycznych na rzecz realizmu, głównym środkiem wyrazu w jego twórczości stał się kolor.

            Podczas dwóch lat spędzonych w Warszawie między 1881 a 1883 rokiem, twórca zasłynął jako znakomity mieszczański portrecista, malował liczne sceny z życia zamożnych warstw mieszkańców miasta. W tym okresie artysta dalej szlifował zastosowanie kolorów, jego dzieła znane były z niezwykłego dbania o szczegóły.

            Dzięki wyjazdowi do Ukrainy twórca zaczął ukazywać wiejskie krajobrazy, proste sceny rodzajowe lokalnych chłopów. Przeobrażeniu uległa również stosowana przez niego paleta barw.  Duży wpływ na tę zmianę miała odwiedzona w Paryżu przez artystę wystawa impresjonistów. Artysta przedstawiał ulotne zjawiska świetlne, wschody i zachody słońca, obserwował oddziaływanie na siebie kolorów.

            Po objęciu funkcji profesora w Szkole Sztuk Pięknych, Wyczółkowski powrócił do tematów historycznych m.in. kilka wersji Sarkofagów królów polskich.  Od 1900 roku artysta najchętniej tworzył za pomocą akwareli, tuszu i pasteli. Malował pospieszne portrety dla klientów i notabli z Krakowa. Wyjątkiem w tej działalności są autoportrety artysty, w których pokazywał różnorodne stany emocjonalne, niejednokrotnie dowcipnie komentował swój wygląd. Do najsłynniejszych dzieł twórcy należą również pastelowe serie krajobrazów tatrzańskich.

            Na początku nowego wieku Wyczółkowski zaczął tworzyć również liczne martwe natury i kolorowe przedstawienia kwiatów w nowym dla siebie medium, którym stała się grafika. Technikami graficznymi zainteresował się zapewne za sprawą przyjaźni ze znanym krytykiem i mecenasem sztuki, Feliksem Mangghą Jasieńskim, znanym również ze swojego uwielbienia kultury japońskiej. Wyczółkowski eksperymentował z licznymi technikami: akwafortami, akwatintami, algrafiami, których podstawą było bardzo dokładne opracowanie metalowych płyt. Najbardziej cenioną przez niego metodą była jednak litografia, technika polegająca na wykonaniu rysunku, malunku na matrycy zrobionej z kamienia. W działalności graficznej pojawiały się motywy znane z olejnych obrazów malarza, po 1905 roku Wyczółkowski tworzył cykle dzieł, które zawierał w tekach odpowiadającym miejscu ich powstania. Z czasem to właśnie grafika stała się najważniejszą dziedziną dla twórcy.

            Płótno Kopanie buraków z Galerii Malarstwa w Sukiennicach, oddziału Muzeum Narodowego w Krakowie, powstało w 1893 roku podczas jednej z wielu wizyt artysty w Ukrainie i na Podolu. Wyczółkowski dobrze poznał ten region podczas wizyt w latach od 1883 do 1911 roku, zwiedzał różne okolice będąc gościem w magnackich domach. Praca w polu była jednym z najczęściej podejmowanych motywów. To, co przede wszystkim interesowało artystę we wschodnim pejzażu to bezkresne stepy, ciepły odcień ziemi, kolorowe stroje chłopów. Parafrazując słowa Wyczółkowskiego, uważał wyjazd do Ukrainy jako przełom w swoim życiu i twórczości. To czas, kiedy na zawsze porzucił przyzwyczajenia ze szkół, w których pobierał nauki, a odnalazł swój własny styl malarski. To ważny temat również w duchowości artysty, który zamiast szukając wzniosłych tematów w dziejach Polski, zaczął ich szukać wśród wiejskiej ludności i jej ciężkiej pracy.

            Kompozycja Kopanie buraków z Muzeum Narodowego to obraz namalowany olejem na niewielkim płótnie o wymiarach wysokość 45 centymetrów, szerokość 70 centymetrów. Ma charakter szkicowy. Wszystkie elementy są zaznaczone dużymi plamami koloru, bez wyodrębnionych szczegółów. Na pierwszym planie, w centralnym miejscu, wśród krótkich, bujnych zarośli, znajduje się trójka anonimowych bohaterów, mężczyzna i dwie kobiety. Mimo owego powierzchnego potraktowania detali, Wyczółkowski przedstawił motywy lokalnego folkloru takie jak  czepiec z chustą na głowie jednej z kobiet, czy kolorową koszulę i chustkę na plecach drugiej. Kobieta po prawej przysiada na ziemi i podaje wyrwane właśnie bulwy stojącemu przed nią mężczyźnie w prostym stroju, w zielonkawym kaszkiecie na głowie. Mężczyzna w wyciągniętych do kobiety dłoniach trzyma zielone nacie buraków. Druga kobieta, ukazana najbardziej po lewej, zwrócona jest przodem do nas. W opuszczonych dłoniach bulwy z zielonymi naciami. Na dalszych planach kompozycji rozciągają się szerokie pola, gdzieniegdzie pojawiają się inni pracownicy, ich kontury są coraz bardziej zamazane. W tle delikatny zarys dalekich wzniesień. Takie spojrzenie na codzienne życie wsi przywodzi na myśl działalność francuskich realistów, przede wszystkim Jean-Francoisa Milleta.

            Przypisanie obrazu jednemu kierunkowi może być jednak mylące. Głównym środkiem wyrazu dzieła Wyczółkowskiego jest niewątpliwie kolor. Artysta pokazał w kompozycji szczególną atmosferę budowaną światłem zachodzącego słońca, którego jednak nie ma na obrazie. W kompozycji dominują ciepłe kolory – żółty i pomarańcz, które przywodzą na myśl koniec upalnego sierpniowego dnia. Z rozświetlonymi płaszczyznami kontrastują plamy ziemi oraz cień, przedstawione za pomocą szarych, fioletowych i jasnoniebieskich barw. Sposób malowania Wyczółkowskiego przypomina nieco impresjonistyczną technikę. Artysta nakładał kolor szerokimi pociągnięciami pędzla, podkreślał ulotną atmosferę dnia. Próbował również zastosować rozsławioną przez impresjonistów metodę dywizjonizmu – zestawiał ze sobą plamy barwne, by z pewnej odległości zlewały się w jedną, złożoną barwę. Całość sprawia wrażenie, jakby drgała od ciepłego, letniego koloru i atmosfery końca dnia i ciężkiej pracy w polu. Tematem obrazu, w którym wiodącą rolę pełni proza życia chłopów, Wyczółkowski odwołuje się do realizmu.

            Kopanie buraków to ważne dzieło z dwóch względów. Po pierwsze, jak zostało wspomniane, niedostrzegana dotąd żmudna, rolnicza czynność stała się dla artysty pretekstem do ukazywania różnych zjawisk atmosferycznych i przekładania efemerycznych doznań na płótno. Zaledwie 4 lata przed powstaniem dzieła z krakowskiego Muzeum, Wyczółkowski po raz pierwszy odwiedził wystawę impresjonistów w Paryżu. Swoje wrażenia i inspiracje z nowego stylu przełożył właśnie na ukraińskie kompozycje. Po drugie, wiejskie kompozycje to także rodzaj manifestu osobistej filozofii malarza. Jak pisał historyk sztuki Jerzy Malinowski, obraz posiada również swoją strukturę emocjonalną. Wywyższa postać chłopów, pokazuje ich w nieruchomej, wręcz patetycznej postawie. Wyczółkowski stara się pokazać ich jako ludzi pierwotnie związanych z naturą, niezwiązanych z cywilizacją, znających tajemnicę ludzkiego bytu. Choć z dzisiejszej perspektywy takie ujęcie można uznać za mocno krzywdzące, uznające ówczesnych rolników za mniej rozwiniętych względem wykształconych mieszczan, niewątpliwie należy docenić pełne wrażliwości i zrozumienia spojrzenie artysty.

Julia Harasimowicz

Bibliografia

Jerzy Malinowski, Leon Wyczółkowski, Kraków 1995

Leon Wyczółkowski. Artysta – profesor (1852-1936) w 160. rocznicę śmierci, katalog wystawy, Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego, Bydgoszcz 2012

Leon Wyczółkowski. Listy, wspomnienia, Wrocław 1960

Leon Wyczółkowski – tajniki warsztatu artysty, zagadnienia konserwatorskie i warsztatowe w jego obrazach, katalog wystawy, Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego, Bydgoszcz 2007

The oeuvre of  Leon Wyczółkowski, Bydgoszcz 2012