Megality, czyli wielkie kamienne kręgi, z których najsłynniejszy to Stonehenge, są najbardziej imponującym wytworem kultury neolitu. Powstało wiele teorii dotyczących ich powstania i funkcji. Niewątpliwie ich powstanie nie byłoby możliwe bez odpowiedniej organizacji tworzących je ludzi i bez dysponowania niezbędnymi umiejętnościami technicznymi. Obie te kwestie wynikają z przełomowych zmian, które dokonały się w dziejach ludzkości przed pojawieniem się megalitów. Największa rewolucja w dziejach ludzkości nie miała tak gwałtownego przebiegu jak to co zwykle kojarzymy ze słowem rewolucja. Ta rewolucja to rewolucja neolityczna, która doprowadziła do narodzin rolnictwa opartego na uprawie ziemi i hodowli zwierząt. Rolnictwo pozwoliło ludzkości stworzyć społeczność stałych osadników. Początki  „rewolucji neolitycznej” datowane są w zależności od regionu od około 8000 roku przed naszą erą do 2000 roku przed naszą erą. Przełomowe przejście od zbieracko-łowieckiego mezolitu do rolniczego neolitu dokonywało się zapewne zarówno przez migracje ludności, która opanowała wcześniej umiejętność uprawy i hodowli jak i poprzez asymilację kulturową, czyli przyswajanie przez myśliwych-zbieraczy nowych umiejętności swoich osiadłych sąsiadów. W jakim stopniu był to proces podboju dokonywany przez coraz lepiej zorganizowanych neolitycznych najeźdźców, a w jaki proces pokojowego nawracania się na nowy styl życia ludów mezolitycznych, nadal pozostaje pytaniem otwartym. Niewątpliwie proces ten rozpoczął się na terenie dorzecza Nilu i na Bliskim Wschodzie.

Rewolucja neolityczna dotarła na Wyspy Brytyjskie pod koniec piątego lub na początku czwartego tysiąclecia przed naszą erą i natrafiła tu na podatny grunt. Obfitość ziemi, żyzne gleby i łagodny klimat sprzyjały rozwojowi rolnictwa. Szacuje się, że w okresie neolitu liczba ludności na tym obszarze stale wzrastała i mogła wynosić do miliona. Rozwój osadnictwa powodował, że coraz większe znaczenie zaczął nabierać handel oraz transport towarów i surowców, także na duże odległości. Rozwijała się sieć szlaków. Wpływało to na możliwość tworzenia megalitów, które niejednokrotnie budowano z wielotonowych bloków transportowanych na odległość dziesiątków kilometrów.

Megality dzieli się na kilka, pełniących różne funkcje grup, takich jak grobowce korytarzowe, kromlechy czyli kręgi zbudowane z ustawionych pionowo kamieni, grupy menhirów, czyli głazów ustawianych na grobach zmarłych czy dolmeny, czyli budowli na którą składają się wkopane w ziemię pionowo ustawione głazy i blok skalny ułożony na nich. Poszczególne etapy rozwoju kultury prezentują czasami różne typy megalitów zachowane w jednym miejscu.

Koliste budowle z wielkich głazów stały się popularne na przełomie czwartego i trzeciego tysiąclecia przed naszą erą. Najsłynniejszą taką budowlą jest kromlech Stonehenge położony 13 km od miasta Salisbury w hrabstwie Wiltshire w południowej Anglii. Wyróżnia się cztery fazy powstania tego „Wielkiego Kręgu”. Jak opisuje to Norman Davies:

„W stadium pierwszym, ok. 3200 r. p.n.e., była to prymitywna okrągła fosa z wałem ziemnym, otaczająca pojedynczy, umieszczony w środku kręgu drewniany słup. W następnym tysiącleciu budowlę poddano całkowitej przebudowie: wzniesiono podwójny krąg ze sprowadzonych z daleka głazów z charakterystycznym niebieskawym nalotem siarczanu miedzi oraz zbudowano coś w rodzaju ziemnej alei prowadzącej ku najbliższej rzece. Istnieją niezbite dowody, że całość usytuowano, kierując się położeniem Słońca, ponieważ w dniu letniego przesilenia dla obserwatora znajdującego się w środku kręgu, Słońce wstaje dokładnie ponad znajdującym się na zewnątrz głazem zwanym Kamienną Piętą (...). Zaledwie dwieście lat później niedokończoną jeszcze budowlę rozebrano, zastępując wcześniejszą konstrukcję zewnętrznym pierścieniem z bloków szarego piaskowca. Otaczał on wewnętrzny krąg w kształcie podkowy, wzniesiony z mniejszych głazów, pogrupowanych w układach po trzy (na dwóch pionowych poziomo nałożony trzeci). Wreszcie, ok. 1600 r. p.n.e. błękitnawe głazy powróciły do łask i znalazły się z powrotem na dawnym miejscu.”

Nazwa Stonehenge pochodzi z języka staroangielskiego od słów kamień i otaczać.

Z pewnością nie odzwierciedla tego jak to niezwykłe miejsce nazwali jego twórcy. Ten kromlech najprawdopodobniej związany był z kultem Słońca i Księżyca. Część badaczy twierdzi, że odnaleziono wiele powiązań między ustawieniem głazów a pozycją ciał niebieskich. Obiekt ten od 1986 roku jest wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Arkadiusz Gryglas

Bibliografia:

Norman Davies, Wyspy. Historia, Kraków 2003.