Obszar położony w Azji Zachodniej między rzekami Tygrys i Eufrat nosi nazwę Mezopotamii (Międzyrzecze). Tu w ósmym tysiącleciu p.n.e. powstały pierwsze stałe osady, pięćset lat później zaś ludność zajęła się rolnictwem i hodowla. Pojawiła się pierwsza ceramika, niekiedy zdobiona prostym ornamentem geometrycznym.

            Kiedy w IV tysiącleciu do Dolnej Mezopotamii przybyli Sumerowie, miasto ze świątynią stało się centralnym miejscem społecznego życia. Pozostałości pierwszego sumeryjskiego pałacu pochodzą z około 2700 r. p.n.e. Budowla składała się z dwóch, podzielonych murem części: monumentalnej części mieszkalnej zbudowanej wokół prostokątnego placu oraz późniejszej, wzniesionej na planie mniejszego prostokąta, z czterokolumnowym portykiem. Ściany budowli zapewne były zdobione wykładzinami ze scenami figuralnymi, których resztki zostały tu znalezione.

            Sumeryjskie miasta charakteryzowała zwarta zabudowa z wąskimi, krętymi uliczkami, budowle zaś, o masywnych, grubych ścianach wznoszono z suszonej cegły. Sumeryjskie świątynie składały się z prostokątnej, poprzedzonej przedsionkiem nawy, zwykle podzielonej na sanktuarium i cellę, najważniejsze pomieszczenie zawierające posąg bóstwa. Ponieważ surowiec, z którego powstawały budowle, nie był trwały, mieszkańcy często budowali na miejscu zawalonych nowe domy i świątynie.

            Początek struktury świątynnych okręgów przypada na okres starosumeryjski. Najbardziej charakterystycznym elementem była święta wieża ziggurat, składająca się z dwóch, później zaś trzech wysokich tarasów, umieszczonych tak, że tworzyły rodzaj monumentalnych zmniejszających się ku górze schodów z małą świątynią na szczycie. Jej ściany pokrywały lizeny, wewnątrz mieścił się ołtarz i posąg bóstwa.

            Kanon postaci ludzkiej przedstawiał się podobnie jak w Egipcie: głowę ukazywano z profilu, oko, barki i tułów – en face, nogi zaś z profilu. W rzeźbie zauważalna jest tendencja do nadmiernego podkreślania oczu i usta, co przypuszczalnie wynikało z magicznej stylizacji. Estetyka sumeryjska była oparta na ścisłej symetrii, rytmie i harmonii, widocznej w układach heraldycznych i antytetycznych. Do popularnych motywów ornamentalnych należała protoma, ozdoba w formie głowy lub popiersia zwierzęcia, również fantastycznego lub (rzadziej) człowieka. Pojawiał się w reliefach i rzeźbie pełnoplastycznej.

            Do najczęstszych dzieł sztuki sumeryjskiej należą posążki odorantów, ukazywanych w pozycji siedzącej albo stojącej oraz rzeźby zwierząt, przeznaczone do dekorowania świątyń, szczególnie ich portali i elewacji.

            Do najsłynniejszych zabytków sumeryjskich należy drewniane dzieło, tak zwany sztandar z Ur, mierzący 20x44 cm. Odnaleziono go w grobach królewskich, pochodzi z około 2600 roku. Jego pierwotne przeznaczenie nie jest jasne, istnieją przypuszczenia, iż jest to fragment drewnianego pudła rezonansowego harfy. Zabytek odznacza się bardzo bogatą dekoracją: szersze boki zostały wyłożone mozaiką z lapis lazulit, krwistoczerwonej kornaliny (odmiany chalcedonu) i macicy perłowej. Podzieloną na trzy pasy płaszczyznę wypełniają postacie ludzkie ilustrujące wojnę, z drugiej zaś strony scenę interpretowaną jako przygotowania do uczty z okazji zwycięstwa. W dwóch dolnych fryzach żołnierze kroczą do walki, porywając i zabijając wrogów, zaś rydwany tratują poległych. W najwyższym pasie ukazany w perspektywie znaczącej władca, wysiadłszy ze stojącego za nim rydwanu kroczy w prawo by obejrzeć nagich i poranionych jeńców.

            Druga strona przedstawia siedzącego na tronie władcę, ku któremu kierują się siedzący, zwróceni ku niemu dostojnicy. Wszystkie figury zostały przedstawione w perspektywie znaczącej. Z prawej strony scenie towarzyszą postacie uświetniające wydarzenie: harfista i tancerka lub śpiewaczka. Dwa dole pasy wypełnia procesja z łupami, zdobytymi zwierzętami. Ozdoby krótszych boków zachowały się w bardzo złym stanie, utrudniającym interpretację wydarzeń.

Joanna Tomalska

Bibliografia:

Sztuka świata, t. 1, Warszawa 1989.