Akropol to naturalny płaskowyż, który wznosi się na wysokość powyżej 70 metrów w centrum Aten.  W starożytnej Grecji wzgórza w obrębie miast wykorzystywano na stworzenie w nich miejsc kultu religijnego. Akropol pokrywały świątynie. Budynki świętego wzgórza, które znamy dziś, powstały między 447 rokiem p.n.e. a  400 rokiem p.n.e.  Stanowiły część programu rozbudowy Aten zaplanowanego przez wodza ateńskiego Peryklesa, którego polityka od końca wojen Grecji z Persją, czyli od 479 roku p.n.e. odegrała zasadnicze znaczenie w rozwoju Aten.

W roku 480 p.n.e. atak Persów na Ateny zakończył się zniszczeniem miasta. Stare świątynie i rzeźby Akropolu przepadły. Kiedy Grecy pokonali wkrótce Persów, wrócili do Aten i rozpoczęli odbudowę miasta, postanowili jednak nie dobudowywać Akropolu. Pochowali stare rzeźby.

Sytuacja zmieniła się w trzydzieści lat później. Peryklesowi, który pragnął zapewnić Atenom ciągły rozwój ekonomiczny i ustanowić je miastem przewodzącym Grecji, udało się w roku 448 p.n.e. przekonać greckie miasta o konieczności odbudowy sanktuarium na ateńskim wzgórzu. Miało ono służyć całemu greckiemu światu i pełnić rolę symbolu trwałych zmian i rozwoju demokracji. Budowa rozpoczęła się w 447 roku p.n.e. i kontynuowana była po śmierci Peryklesa w 429 roku p.n.e. 

Partenon – świątynia poświęcona Atenie Partenos – był pierwszą budowlą postawioną na Akropolu, powstawał w miejscu starszej, zrujnowanej w wojnie, świątyni Ateny, od 447 do 438 roku p.n.e. Jego architektami byli Iktinos i Kallikrates. W 432 roku p.n.e.  ukończono bogatą dekorację rzeźbiarską świątyni, nadzorowaną przez Fidiasza. Świątynia zaprojektowana została w porządku doryckim z jońskimi elementami. Składała się z budynku na planie wydłużonego prostokąta – w języku greckim zwanym naosem, w łacinie – cellą – o dwóch salach, do których wejścia znajdowały się po przeciwnych stronach, w krótszych ścianach budynku. Pomieszczenia nie były z sobą połączone. Wejście do głównego większego, znajdowało się po stronie wschodniej. W pomieszczeniu mieścił się okazały, wznoszący się do 12 metrów posąg bogini – patronki miasta – Ateny Partenos. Wejścia do naosu poprzedzał portyk złożony z rzędu sześciu kolumn, po bokach ograniczony ścianą. Całość z czterech stron otaczała pojedyncza kolumnada złożona z łącznie 46 doryckich kolumn. Wzdłuż dłuższych boków znajdowało się po 17 kolumn, wzdłuż krótszych po 8. Partenon określa się więc podwójnym oktastylosem, pteripterosem. „Pteripteros” oznacza „oskrzydlony” i odnosi się do kolumnady otaczającej główną salą. Podwójny – nawiązuje do dwóch wewnętrznych sal o osobnych wejściach, „oktastylos” określa liczbę kolumn – 8 – w krótszej, zewnętrznej kolumnadzie. Świątynię pokrywał drewniany dwuspadowy dach okryty marmurowamy płytkami.

W Partenonie architekci zastosowali szereg rozwiązań technicznych, który służyć miał lepszemu wrażeniu wizualnemu całości. Budowla jawiła się jako idealnie proporcjonalna, równa, chociaż miejscami proporcje celowo zostały złamane. Podstawa świątyni, stylobat, jest w połowie dłuższych ścian lekko wygięty łukiem ku górze, aby w odbiorze wzrokowym wydawał się równy, a nie zapadnięty. Narożne kolumny są lekko odsunięte od pozostałych i są grubsze, tymczasem wydają się tej samej szerokości, co pozostałe, dodatkowo ich poszerzenie nadaje całości wrażenie większej stabilności. Lekkie poszerzenie trzonów kolumn około połowy wysokości i następnie zwężenie ku górze sprawia, że wydają się one mniej masywne i lekko unoszące potężne belkowanie budowli.

Genezę formy greckiej świątyni wywodzi się z megaronu, budowli znanej z najstarszego okresu w sztuce Grecji, datowanego na XVI – XI wiek p.n.e., zwanego mykeńskim. Megaron znajdował się w środku pałacu władcy. Składał się z niedużego pomieszczenia na planie prostokąta, nakrytego wysokim dwuspadowym dachem, miał jedno wejście, które poprzedzał przedsionek utworzony z dwóch ścian po bokach, na osi bocznych ścian pomieszczenia, już wówczas nazywanego naosem. Megarony były więc bardzo skromnymi budowlami, znany przykład z pałacu w Knossos w Grecji pokazuje, że wewnątrz dekorowały je freski – malowidła na ścianach, z zewnątrz również były kolorowe – czyli polichromowane farbą. Kolumnadę, która od okresu archaicznego zaczęła otaczać budynek naosu uczeni wywodzą z różnych źródeł. Jedna z hipotez – czyli naukowych przypuszczeń – wyprowadza ją od praktyk religijnych, które w starożytnej Grecji odbywały się głównie pośród natury, w lasach i na wzgórzach, w miejscach, które nazywano „temenosami”. Być może kolumny przywodzić mają na myśl drzewa otaczające miejsca, w których zbierali się ludzie przy religijnym rytuale.

W starożytnej Grecji świątynia nie służyła, jak w naszych czasach, zgromadzeniom i wspólnym praktykom religijnym, traktowana była jak dom bóstwa. Wierzono, że dany bóg zamieszkuje świątynię, jak również – jest obecny w swoim wyrzeźbionym wyobrażeniu. Partenon poświęcony Atenie – był więc zamieszkiwany przez opiekunkę miasta. Przydomek „Partenos” – „dziewicza” odnoszący się do szeregu cnót miał być wyrazem wartości ważnych dla ówczesnych Ateńczyków, wyrażających się w zasadach ateńskiej demokracji. Płaskorzeźby dekorujące świątynie w dwóch fryzach: w fryzie doryckim obiegającym zewnętrzną kolumnadę, rozplanowanym w prostokątnych polach-metopach oraz otaczającym ściany budynku naosu jońskim ciągłym pasmem również odgrywały rolę symbolu. Sceny z mitologicznych wojen umieszczone w metopach nawiązywały do zwycięstwa greckich wojsk nad wojskami perskimi, które zakatowały Grecję i zrujnowały Akropol. Joński fryz otaczający świątynię wewnątrz kolumnady przedstawiał procesję panatenajską, uroczystość, w której Ateńczycy sportretowali samych siebie. Rzeźbiarska dekoracja dwóch trójkątnych tympanonów, nad wschodnim i zachodnim wejściem do Partenonu nawiązywała do mitu miejskiego opowiadającego o wyborze Ateny na opiekunkę miasta oraz do mitu o pochodzeniu Ateny. Partenon pełnił również zdaniem uczonych rolę skarbca. Zwyczajem greckim było posiadanie skarbców, niedużych świątyń, umieszczonych w ośrodkach kultowych poza miastem. Prawdopodobnie Ateńczycy zdecydowali się na umieszczenie swojego skarbca na Akropolu. Już posąg Ateny, wykonany z drogocennych materiałów, był rezerwą finansową na wypadek wojny czy nagłej potrzeby miasta.

Agnieszka Kramza