Teatr w Epidauros

Audiodeskrypcja dzieła

Fotografia: Teatr w Epidauros

            Nasze wyobrażenie o teatrze w starożytnej Grecji opieramy na kilku źródłach. Ocalałe teksty sztuk ukazują nam treść i poetykę utworów teatralnych. Opowiada nam o nich również malarstwo wazowe przedstawiające sceny teatralne, pokazując ponadto maski, kostiumy aktorów i urządzenia wykorzystywane w widowiskach. O tym, jak zorganizowany był teatr, również o jego znaczeniu, informują nas dokumenty i przekazy historyczne oraz literackie. Zachowane pozostałości budowli teatru ukazują natomiast, w jaki sposób teatr zorganizowany był w przestrzeni. Najwięcej znanych nam tekstów greckich tragedii i komedii pochodzi z V wieku p.n.e. W tym okresie grecki teatr był w pełni rozwinięty i sami starożytni zastanawiali się już wówczas nad genezą tej formy sztuki. Przedstawienie teatralne związane było z rytuałem religijnym, stanowiło zawsze element święta. W Atenach, co roku wiosną, na przełomie marca i kwietnia, odbywały się Dionizja, uroczystości poświęcone bogu Dionizosowi, przybywali na nie mieszkańcy różnych greckich miast. W V wieku p.n.e. częścią świątecznej uroczystości były zawody między tragikami o najlepszą sztukę. Publiczność oglądała przedstawienia, sponsorowane przez poszczególne miasta, a jury wybierało zwycięzcę. Zwycięstwo oznaczało dla autora i finansującego przedstawienie miasta ogromną sławę. Pochodzenie teatru wywodzone jest z form kultu praktykowanych ku czci Dionizosa. Grecki teatr opierał się muzyce i sile wyrazu pieśni, być może pieśni taniec w procesjach adorujących Dionizosa były formami, które rozwinęły się w przedstawienie teatralne. Związku teatru z Dionizosem dowodzi też ołtarz, który stawiano w obrębie teatru, prawdopodobnie przed rozpoczęciem przedstawienia składano na nim bóstwu ofiarę. Zachowane sztuki z V wieku p.n.e. ukazują nam chór złożony z dwunastu mężczyzn, wykonujący pieśni, koryfeusza, czyli jednego z pieśniarzy, którego rolę można porównać do narratora opowieści, wchodzącego również w dialog z postaciami sztuki oraz aktorów w liczbie trzech, odgrywających sceny oparte na dialogu. Struktura literacka sztuk odpowiada strukturze architektonicznej teatru.

Grecki teatr jest przestrzenią zorganizowaną pod otwartym niebem. Jego podstawą są orchestra i theatron. Orchestra jest płaskim placem, który z trzech stron otacza wznosząca się w górę, złożona z poziomych rzędów, widownia – nazwana właśnie theatronem. Widownie sytuowano na zboczach wzgórz, tak, aby wykorzystać naturalne wzniesienie pod budowę rzędów siedzeń. Znajdujący się w dole plac orchestry był dobrze widoczny z każdego miejsca. Pośrodku orchestry umieszczony był ołtarz Dionizosa. W teatrach z V wieku p.n.e. i późniejszych, tuż za placem orchestry znajdował się niski budynek na planie prostokąta – zwany skene – poprzedzony cienkim prostokątnym pasem otwartej przestrzeni. W obrębie orchestry występował chór, przestrzeń za orchestrą, tuż przed budynkiem była miejscem występowania aktorów. Skene pełniła funkcję garderoby i scenografii – początkowo sama ściana budynku służyła do wyobrażenia budowli, przez umieszczone w niej centralnie drzwi przechodzili aktorzy. Z czasem zaczęto wykorzystywać ją do układania zmiennych dekoracji – przed ścianami budynku umieszczano panele z malowaną scenografią. Najstarsze teatry zbudowane były z drewna, drewniane ławki tworzyły rzędy widowni, przed skene znajdował się czasem drewniany podest dla aktorów, wysoki na około metr. Z czasem budowle teatrów zaczęto wznosić z kamienia. Po bokach, między widownią a skene, pojawiły się okazałe bramy – wejścia do teatru. Nazywane były parodos, ponieważ wkraczał przez nie na orchestrę chór, śpiewając otwierającą sztukę pieśń – określaną właśnie „parodos”. Kształty widowni i orchestry przypominały prostokąt lub trapez – najstarszym greckim teatrem, którego orchestra stanowi okrąg otoczony przez półkoliste rzędy siedzeń jest teatr w Epidauros z IV wieku p.n.e. W okresie hellenistycznym w Grecji orchestra przybrała kształt półokrągły, budynek skene uległ stopniowej rozbudowie. Początkowo parterowy, został podwyższony o pierwszą kondygnację, która zabudowana od połowy - stała się przestrzenią gry aktorskiej. W okresie rzymskim budynek skene stał się jeszcze wyższy i otrzymał bogatą architektoniczną i rzeźbiarską dekorację.

Teatr w Epidauros jest częścią sanktuarium dedykowanego Asklepiosowi – bogu zdrowia – jednego z najsłynniejszych sanktuariów leczniczych w starożytności. Co cztery lata odbywały się w nim uroczystości ku czci Asklepiosa połączone z zawodami sportowymi i artystycznymi, w tym – dramaturgicznymi. Około połowy IV wieku p.n.e. z funduszy zebranych od kuracjuszy sfinansowano budowę teatru. Wcześniej sztuki prezentowano wewnątrz głównej świątyni sanktuarium. Przypuszczalnie projektantem teatru był Poliklet – imię architekta znamy z relacji Pauzaniasza, greckiego podróżnika z II wieku n.e. Przyjęto nazywać go „Polikletem Młodszym”, dla odróżnienia od Polikleta – słynnego rzeźbiarza z V wieku p.n.e. Niektórzy kwestionują jego autorstwo, ponieważ Poliklet Młodszy jest autorem starszej o kilkadziesiąt lat świątyni, również mieszczącej się w sanktuarium Asklepiosa.

Architekt umiejscowił teatr na zachodnim zboczu wzgórza Kynotrio. Kazał nieco wydrążyć wzgórze i zbudować z obu stron dwie podpierające, oparte na kształcie łuku ściany, tak, aby podparta na ścianach i wydrążonym wzgórzu widownia tworzyła niepełny okrąg. Rzędy theatronu rozdzielone były na równe sektory pionowymi biegami schodów. Ułatwiało to komunikację w obrębie teatru. Widownia otaczała okrągły plac orchestry 34 rzędami wapiennych ławek. Siedzenia w pierwszym rzędzie były większe od pozostałych, miały wysokie oparcie i podłokietniki. Zasiadali w nich kapłani. Za orchestrą usytuowany został budynek skene o trzech wejściach: drzwiach centralnych i dwóch bocznych. Między nimi pięły się kolumny o jońskich kapitelach, po boku w kolumnach widoczne były głębsze żłobienia – prawdopodobnie wsuwano w nie plansze z malowanymi dekoracjami, służącymi scenografii. Po bokach, między ścianą wspierającą widownię a budynkiem skene, postawiono okazałą bramę złożona z dwóch wejść. Szersze – parodos – prowadziło na orchestrę. Drugie doprowadzało przed budynek skene. Otaczający pagórkowaty, rozległy krajobraz i otwarta przestrzeń nieba współtworzyły przestrzeń teatru.

Naukowcy zgadzają się, że teatr w Epidauros powstał w dwóch fazach – pierwszy kształt teatru, naszkicowany powyżej, pochodzi z około 340 – 330 roku p.n.e. W połowie II wieku p.n.e. powiększono widownię o dalsze 21 rzędów wapiennych siedzeń, zostawiając pomiędzy starszą, niższą, częścią i wyższą szerszy pas drogi, zwany diazomą. Najprawdopodobniej wówczas też dobudowano piętro nad budynkiem skene, a po jego dwóch stronach skonstruowano rampę, która prowadziła od wejścia bramy – na piętro. Uważa się, że po rozbudowie aktorzy zaczęli występować na pierwszej kondygnacji, parter został zabudowany i ewentualnie służył scenografii. Powiększony teatr mógł zmieścić do 14 000 widzów.

Sława teatru w Epidauros opiera się na pięknie harmonii obiektu, w którym dominuje linia koła i jej wycinki, szczególnie udanym wpisaniu architektury w krajobraz oraz na wyśmienitej akustyce. To prawdopodobnie akustyce teatr zawdzięcza brak późniejszych przeróbek architektonicznych, które dotknęły większość greckich teatrów. Sanktuarium Asklepiosa funkcjonowało do 426 roku n.e., kiedy to cesarz rzymski Teodozjusz II wydał zakaz wykonywania jakichkolwiek praktyk leczniczych w jego obrębie. Opuszczony Asklepiejon niszczyły siły przyrody i ludzka interwencja. Widownię i orchestrę teatru stopniowo pokrywała warstwa ziemi, zachowując je do późniejszych czasów. Prace wykopaliskowe w Epidauros, trwające od 1881 roku, odsłoniły je bardzo dobrze zachowane. Budynek skene, którego nie przysypała w pełni ziemia, nie przetrwał. Obecnie widoczne są jedynie jego fundamenty.

Już od kilkudziesięciu lat w Epidauros co roku latem odbywa się festiwal teatralny, podobnie jak w starożytności teatr ten gromadzi publiczność, służy rozrywce i przeżyciom duchowym.

 

Agnieszka Kramza

Źródła:

http://www.metmuseum.org/toah/hd/thtr/hd_thtr.htm

http://www.nationaltheatre.org.uk/video/an-introduction-to-greek-theatre-0

http://www.reed.edu/humanities/110Tech/Theater.html

http://www.ancientgreece.com/s/Theatre/

http://greekfestival.gr/en/venues/view/ancient-theatre-of-epidaurus

http://odysseus.culture.gr/h/2/eh251.jsp?obj_id=735

 

Grantodawcy

Logotyp programu Kultura Dostępna oraz Narodowego Centrum Kultury
Wschodzący Białystok - logotyp miasta Białystok
Żubr - logotyp Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego
Logotyp Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego