Posąg Rzymianina trzymającego popiersia swoich przodków, czyli tzw. „statua Barberini, to jeden z głównych przykładów mistrzostwa rzymskiej rzeźby portretowej okresu starożytnego. Powstała za panowania cesarza Oktawiana Augusta, ale jej forma nie jest jednolita, ponieważ pokazuje przemiany stylistyczne portretu rzymskiego drugiej połowy I wieku p. n. e. i składa się z elementów powstających etapami. Całą rzeźbę stworzono w dobie rządów cesarza Augusta, o czym świadczy sposób drapowania togi patrycjusza, czyli układ jej fałd. Portret trzymany w prawej ręce pochodzi z lat 50-40 p. n. e., a ten w lewej datuje się na lata 20-15 p. n. e. Natomiast sama postać stojąca, mimo że powstała w starożytności, uzyskała obecną formę w czasach współczesnych.

Dzieło to określa się jako świadectwo realizmu starożytnego portretu rzymskiego, które stanowi połączenie weryzmu rzymskiej sztuki mieszczańskiej z idealizującym podejściem typowym dla greckiego portretu psychologicznego. Ponadto nawiązuje do tradycji masek pośmiertnych. Tę pierwszą tendencję stylistyczną, czyli weryzm, widać zwłaszcza na obliczu stojącego mężczyzny, które obiektywnie oddaje wygląd i indywidualne cechy modela z uwzględnieniem jego odrębnego życia wewnętrznego, bez skłonności do upiększania. Idealizacja, charakterystyczna dla sztuki greckiej, jest obecna w portretach przodków, które charakteryzują się bardziej subtelnym modelunkiem, szlachetnością i powagą rysów oraz reprezentują „męski i surowy ideał tradycyjnej męskiej cnoty”. Ta idealizacja wynika również ze zwyczaju oddawania hołdu zmarłym i kultu swoich przodków.

            Taka forma i takie znaczenie „statuy Barberini” wiążą się z tradycją masek pośmiertnych, czyli imagines maiorum, które prawdopodobnie posłużyły do powstania portretów przodków trzymanych w dłoniach posągu przedstawiającego Rzymianina. Imagines maiorum miały umożliwić jak najdłuższe zachowanie pamięci o zmarłych członkach rzymskich rodów. Maski woskowe, z wielką dokładnością odtwarzające rysy przodków zmarłego, były zakładane przez uczestników pogrzebów arystokratycznych już w II wieku p. n. e. Na co dzień pozostawały w szafach, a podczas świąt uroczyście wystawiano je w atrium. Do ich powstania używano różnych materiałów, terakoty lub drewna, a przede wszystkim wosku, który stał się najpopularniejszy od ok. 300 roku p. n. e., gdy Lizystrat odkrył technikę odlewu twarzy w tym tworzywie. Z czasem woskowe maski zaczęto kopiować w kamieniu, by lepiej utrwalić cenne rysy czczonych przodków. Ten sposób silnie wpłynął na rozwój rzymskiej rzeźby portretowej, głównie na jej realizm i dbanie o szczegół.

            Twórca tego dzieła pozostaje anonimowy, jak większość artystów starożytności. Przypuszcza się jednak, że autorzy wybitniejszych portretów doby cesarza Augusta, a „statua Barberini” bez wątpienia do nich należy, byli zlatynizowanymi Grekami. Widoczne w tej rzeźbie różnice w sposobie formowania twarzy świadczą o wpływie różnych szkół sztuki hellenistycznej, których wspólną cechą było podkreślenie indywidualizmu portretowanej jednostki. Ta właściwość jest jeszcze śladem realizmu połączonego z patosem, który został przechwycony ze sztuki etruskiej.

            Rzeźba portretuje patrycjusza i jego przodków, wywodzących się z rodu Barberini. W dobie Nowej Republiki, a więc za panowania cesarza Augusta, patrycjusze byli uprzywilejowaną warstwą społeczną, która posiadała wyłączność do piastowania ważnych urzędów i wywodziła się ze starych znamienitych rodzin. Oni też mieli przywilej zdejmowania masek i tworzenia galerii przodków, a w następstwie prawo do uczczenia ich w kamiennej rzeźbie. A więc jedynie wybrani mogli sobie pozwolić na taki rodzaj portretu, jaki reprezentuje „statua Barberini”. Nie tylko z tego względu dzieło to jest tak cenne. O jego wartości świadczy również profesjonalizm wykonania oraz syntetyczne zobrazowanie rozwoju stylistyki starożytnego portretu rzymskiego. Obecnie przechowywane jest w zbiorach Muzeum Kapitolińskiego w Rzymie.

Karolina Tomczak

Bibliografia:

G.-Ch. Picard, Sztuka rzymska, przeł. K. Gawlikowska, Warszawa 1975, s. 137-167.

Historia sztuki starożytnej, red. A. Czegodajew, przeł. M. Zagórska, Kraków 1967, s. 455-495.