Hieronim Bosch urodził się prawdopodobnie w roku 1453 w `s-Hertogenbosch. Całe życie spędził w tym mieście w Północnej Brabancji (obecnie południowa Holandia). Zmarł w nim w roku 1516. Końcówce nazwy miastu, w którym żył Bosch, zawdzięcza swój przydomek. Naprawdę nazywał się van Aken. Życie Hieronima Boscha przypada na okres, gdy na południu Europy żyje inny wielki malarz tej epoki przełomu średniowiecza i renesansu – Leonardo do Vinci. Urodzony w roku 1452, zmarły w 1519. Zestawienie to pokazuje jak trudne i niekiedy sztuczne bywa ścisłe określenie granic pomiędzy epokami. Leonardo niewątpliwie jest jednym z najwybitniejszym twórców renesansu. Bosch, zdaniem większości badaczy, stale czerpie głównie ze stylistyki i ikonografii średniowiecza. W latach życia Boscha w Polsce panuje Kazimierz IV Jagiellończyk i jego synowie. Powstają na przykład Ołtarz Mariacki w Krakowie czy Kodeks Baltazara Behema.

O życiu Hieronima Boscha zachowało się niewiele informacji. Niewątpliwie pochodził z rodziny malarzy. Malarzem był jego dziad – Jan, ojciec – Antonius, a także  stryjowie i bracia. Hieronim około roku 1480 żeni się z Aleyt van den Mervenne, córką zamożnego notabla miejskiego. Od co najmniej roku 1486 należał do bractwa Panny Marii przy katedrze św. Jana w `s-Herogenbosch. Zachowane w archiwach informacje o życiu Hieronima Boscha dotyczą w większości jego majątku, w niewielkim stopniu dotyczą zaś malarstwa. W związku z tym, zaledwie kilka rysunków i około trzydziestu obrazów uznaje się za niewątpliwe dzieła Boscha. Zaledwie kilka z nich jest sygnowanych, czyli podpisanych przez artystę. Brak źródeł pisanych powoduje, że wśród zidentyfikowanych jako autentyczne dzieł trudno określić chronologię, czyli kolejność ich powstania. Wiemy z pewnością, że w roku 1504 Hieronim Bosch otrzymał zaliczkę na wykonanie dla ówczesnego księcia burgundzkiego Filipa Pięknego na Sąd Ostateczny. Zamówienie od władcy potwierdzają zachowane w rejestrach cechowych opinie współczesnych artyście, że był on „słynnym malarzem”. O jego powodzeniu świadczy też fakt, że jego dzieła był często kopiowane (część z nich znamy dziś tylko na podstawie kopii, gdyż oryginały zaginęły).

Do najbardziej znanych dział Boscha należą: tryptyk nazywany Ogrodem rozkoszy ziemskich, tryptyki: Sąd Ostateczny, Epifania, Wóz z sianem, Kuszenia św. Antoniego oraz obrazy: Wędrowiec, Wesele w Kanie, Siedem grzechów głównych, Jan Ewangelista na Patmos, Jan Chrzciciel, Śmierć skąpca– przytaczam je między innymi po to by wskazać, że dominującą w twórczości Boscha była tematyka religijna i moralizatorska.

Hieronim Bosch uznawany jest za twórcę fascynującego i niepokojącego. Oceny twórczości Boscha bywają skrajne – od uznania go za genialnego kaznodzieję po zepsutego heretyka. Niezwykła symbolika dzieł Boscha od dziesięcioleci jest przedmiotem sprzecznych opinii historyków sztuki. Popularne są interpretacje w duchu psychoanalizy, akcentujące obecne u Boscha treści związane z wyzbyciem się grzechu i zakazów, czy też interpretacje w duchu egzystencjalizmu, zgodnie z którymi Bosch obrazuje samotne, zagubione jednostki poszukujące sensu życia. Jego twórczość religijna bywa interpretowana zarówno w duchu wierności dogmatom katolicyzmu, jak i jako świadectwo herezji. Te dwa skrajne poglądy niektórzy starają się godzić zauważając, że Bosch żył w czasach niezwykle burzliwych, kiedy bogate miasta Niderlandów przeciwstawiały się zwierzchności najpierw Burgundii, później władców z dynastii Habsburgów, wreszcie Hiszpanii. Walka z obcą władzą przyczyniała się wśród mieszczan do niechęci wobec Kościoła oraz indywidualizacji kwestii wiary. Mógł więc Bosch, sam należący do katolickiego bractwa Panny Marii i tworzący dzieła na zlecenia władcy, tworzyć dzieła na zamówienia tajnych sekt istniejących w `s-Hertogenbosch. Bosch fascynuje bujną, fantasmagoryczną wyobraźnią. Niepokoi wizją absurdalności świata.

Dzieła Hieronima Boscha zyskały uznanie nie tylko z uwagi na swą niezwykłą ikonografię. Jak stwierdza Przemysław Trzeciak „Interesując się treścią i zleceniodawcami obrazów, zdajemy się zapominać o ich wartościach artystycznych. Frapująca treść podana jest u Boscha w równie frapującej formie. Jest chyba pierwszym malarzem Północy, który nie pragnie zatrzeć śladów pędzla, nie sprowadza faktury obrazu do gładkich, emaliowych powierzchni. Często stara się nawet wyeksponować chropowatości, gruzłowatość farby, by zaakcentować ekspresję danego fragmentu dzieła. (...) Technika Boscha (...), nie różniła się od innych malarzy XV wieku. Na deskę kładł biały grunt, na którym rysował czarnym konturem kompozycję, zaznaczał rozkład walorów podmalówką o cielistej barwie, a następnie nakładał kolor cienkimi, laserunkowymi warstwami. Jego barwy do dziś zachowały świeżość i nasycenie. Odziedziczona po znakomitych poprzednikach wiekowa tradycja oraz solidność warsztatowa trzech pokoleń van Akenów święci u Hieromina Boscha triumfy”.

Dziełem uznawanym za najważniejsze w twórczości Boscha jest tryptyk Tysiącletnie Królestwo, zwany często Ogrodem rokoszy ziemskich, namalowany około roku 1500, znajdujący się obecnie w zbiorach muzeum Prado w Madrycie. Tryptyk ten powstał prawdopodobnie na zamówienie Hendricka III van Nassau. Zdaniem Wilhelma Fraengera treści przedstawione na tryptyku miały stanowić ostateczny dowód na to, że malarz należał do adamitów – odłamu sekty Wolnego Ducha, naśladujących nagość Adama jako symbol czystości człowieka w raju. Zgodnie z tezą Fraengera, sformułowaną w latach 50. wieku XX, w środkowej części tryptyku zobrazował rytualną miłość ludzi poszukujących pierwotnej niewinności. W związku z brakiem źródeł potwierdzających istnienie sekty Wolnego Ducha w Brabancji, tezy Fraengera są obecnie odrzucane, a przytaczam je jako przykład skrajności w interpretacji dział Boscha. Zakwestionowanie heretyckiego rodowodu tryptyku w niewielkim stopniu ułatwia próby jego odczytania. Za właściwsze uchodzi uznanie całości tryptyku za moralizatorskie zilustrowanie przyjemności zmysłowych, szczególnie miłosnych, jako drogi do upadku. Trudności w określeniu jasnego przesłania dzieła wzmaga jego kompozycja - brak jasno określonych punktów centralnych, mnogość postaci i scen. Na poziomie szczegółów, przedstawionych z dużą precyzją, natrafiamy na cały szereg symboli – mniej lub bardziej czytelnych, takich jak zjadane owoce, nawiązujące do biblijnego grzechu pierworodnego. Przeźroczyste bańki i inne konstrukcje zamykające kochanków przywołują skojarzenia z życiem płodowym. Sceny miłosne w Ogrodzie rozkoszy ziemskich ilustrują także gry słów i kalambury języka współczesnego Boschowi, dla nas już nieczytelne. Wiele szczegółów można wyjaśnić poprzez symbolikę astrologiczną, której znajomość była czymś powszechnym wśród malarzy współczesnych Boschowi.

Za spadkobiercę Boscha uznawany jest  Pieter Breugel, z zastrzeżeniem, że w przeciwieństwo do poprzednika czerpie głównie z codziennego życia nie zaś ze snu czy wręcz koszmaru. Dla licznych artystów wieku XX, szczególnie dla surrealistów, takich jak Joan Miro, Max Ernst czy Salvador Dali, był objawieniem i inspiracją.

Arkadiusz Gryglas