Bazylika św. Marii Magdaleny w Vézelay, stanowiąca serce XII-to wiecznego założenia klasztornego benedyktynów, jest jednym z ciekawszych dzieł architektonicznych doby romanizmu, charakteryzującym się przy tym bogatą dekoracją rzeźbiarską, w szczególności rzeźbą portalową. Położone w północnej Burgundii Vézelay było jednym z kluczowych ośrodków pielgrzymkowych XII-to wiecznej Francji. Swój status zawdzięczało temu, iż leżało na drodze do Santiago de Compostela, szczególnie popularnego i ważnego centrum pielgrzymkowego średniowiecznej Europy, jak też relikwiom św. Marii Magdaleny, pozyskanym przez benedyktynów w XI wieku (niektóre źródła mówią, że jeszcze w IX wieku). Świątynia romańska swój obecny kształt zawdzięcza odbudowie po pożarze, który wybuchł w klasztorze w 1120 roku i w którego wyniku śmierć poniosło ponad 1000 pielgrzymów. Wtedy też, około 1130 roku, Bazylika św. Marii Magdaleny w Vézelay otrzymała wyjątkowo ozdobne obramienie głównego wejścia (portalu) z monumentalnym tympanonem. Jego forma oraz tematyka zapewniają mu szczególne miejsce w dziejach sztuki dojrzałego średniowiecza.

Półkolisty tympanon przedstawia scenę rozesłania apostołów, opisaną przez

św. Marka następującymi słowami: „I rzekł do nich: Idźcie na cały świat i głoście Ewangelię wszelkiemu stworzeniu! Kto uwierzy i przyjmie chrzest, będzie zbawiony; a kto nie uwierzy, będzie potępiony” (Mk, 16, 15). Dominantę stanowi ukazany centralnie Chrystus w mandorli (rodzaj aureoli  o migdałowym kształcie obejmującej całą postać), rozpościerający ramiona i kierujący dłonie w stronę obecnych po jego prawej i lewej stronie apostołów trzymających księgi. Wzdłuż i pod tympanonem, na poziomej belce nadproża, postacie ludzi zamieszkujących różne części ziemi.  Znaczna część z nich to istoty fantastyczne, zamieszkujące wyobraźnię ludzi średniowiecza, a więc np. psiogłowcy,

Pigmeje czy postaci z ogromnymi uszami.

Prostokątne pola wokół tympanonu Obejmują łuki - archiwolty m.in. ze znakami zodiaku oraz dekoracją floralną.

Wyjątkowość programu ikonograficznego portalu w Vézelay wynika z rzadkiego motywu umieszczonego w tympanonie. W dwunastowiecznych kościołach pielgrzymkowych treści rzeźby portalowej oscylowały zazwyczaj wokół kwestii istotnych dla indywidualnych pielgrzymów, a więc spraw natury eschatologicznej, dotyczących Sądu Ostatecznego i Zbawienia (np. portale w Autun, Moissac czy Conques). Pełne dramatyzmu sceny, ukazujące strącanie potępionych do piekieł, mogły silnie oddziaływać na wiernych, będących w trakcie podróży do odległych miejsc, podróży mającej oczyścić pątnika z grzechów i zbliżyć go do życia wiecznego. W Vézelay akcent położony został na misję kościoła, którą rozumieć można również politycznie. To właśnie bowiem w Vézelay św. Bernard z Clairvaux wygłosił jedno ze swoich najważniejszych kazań, które wydatnie przyczyniło się do zorganizowania II wyprawy krzyżowej. I to z Vézelay w 1190 roku wyruszyły do Ziemi Świętej wojska Filipa II Augusta i Ryszarda Lwie Serce, zapoczątkowując III wyprawę krzyżową. Omawiane dzieło traktować należy jako swoistą alegorię wypraw krzyżowych, misji poszerzania chrześcijańskiego władztwa, niesienia Słowa Bożego w najdalsze zakątki świata, wszystkim mieszkańcom ziemi. Tak pomyślany program ikonograficzny do pewnego stopnia mógł być czytelny dla wszystkich odwiedzających świątynię, warto jednak pamiętać, że portale romańskich kościołów służyły jako swoista scenografia dla głoszących prawdy wiary i propagujących określone treści natury religijnej kaznodziejów. Zabrani przed wejściem do świątyni wierni mogli być, dzięki wizualnej pomocy, jaką były sceny umieszczane na portalu i tympanonie, zaznajamiani z określonymi treściami oraz uwrażliwiani na wybrane zagadnienia natury religijnej czy też, jak to właśnie miało miejsce w Vézelay, także natury religijno-politycznej, oscylującej wokół idei odzyskania dla chrześcijaństwa Ziemi Świętej, jak też rozprzestrzenienia jej do najodleglejszych części świata.

Portal w Vézelay cechuje szczególne bogactwo formalne. Jest on głęboko rzeźbiony, a więc mocno trójwymiarowy, a przy tym pełen rozlicznych detali. Charakterystyczny jest sposób, w jaki wykonawcy dzieła potraktowali szaty przedstawionych postaci. Są one traktowane rysunkowo, wypełnione ostrymi, rytmicznie ułożonymi, zaokrąglonymi liniami mającymi imitować fałdy, zyskujące mocno na abstrakcyjności, uniezależniające się w znacznej mierze od ciał noszących je osób, unoszące się i zwijające w różnych kierunkach. Taki sposób ich kształtowania można wywieść z malarstwa monumentalnego oraz książkowego czasów, w których powstawał portal. Postaci w każdej ze stref ukazane zostały w dynamicznych i zróżnicowanych pozach, wchodzą między sobą w interakcję, przez co całość jest niezwykle atrakcyjna, przyciągająca uwagę, mająca ogromny potencjał narracyjny. 

Kamil Kopania