Budynek pałacu rodziny Medyceuszy, obok kopuły katedry florenckiej autorstwa Filipa Brunelleschiego, od dawna uchodzi za architektoniczny symbol włoskiego Quatrocenta, czyli sztuki włoskiej powstałej w XV wieku. Jego konstrukcja, wyposażenie oraz usytuowanie w przestrzeni Florencji są zarówno wyrazem nowej sytuacji ekonomicznej i społecznej tego miasta-państwa, jak i wyrazistym przykładem zmian zaistniałych w sztuce Italii pierwszej połowy XV wieku. Badacze historii sztuki uważają go również za prototyp późniejszej miejskiej rezydencji szlachty.

Pałac został ufundowany przez Kosmę Medyceusza Starszego – głowę bogatej bankierskiej rodziny florenckiej – jako miejsce jego nowego domu. Pod jego budowę w roku 1444 wyburzono dwadzieścia domów średniowiecznych, tworzących linię zabudowy wzdłuż ulicy Via Larga i Via de Gori w dzielnicy św. Jana. Starsze domostwo Medyceuszów znajdowało się również przy ul. Via Larga, nieco na północ. Nowy dom zaplanowano przy skrzyżowaniu dwóch ważnych ulic.  Na końcu przedłużenia Via de Gori, w kierunku zachodnim, znajdował się finansowany przez Kosmę Medyceusza i powstający w tych samych latach, w których budowano pałac, kościół San Lorenzo. Natomiast Via Larga była wyjątkowo szeroką jak na owe czasy ulicą, która w kierunku południowym prowadziła do ścisłego centrum miasta, z katedrą, a za nią – do miejskiego ratusza (zwanego Pałacem Vecchio lub Palazzo Signorii), w którym obradował rząd Florencji, podążając nią natomiast w kierunku północnym – dochodziło się do Placu św. Marka, przy którym Kosma ufundował kościół i klasztor, a w nim pierwszą publiczną renesansową bibliotekę. Ulicą tą, pod oknami domów Medyceuszy, przechodziła też od roku 1447 bogata i barwna procesja ważnego w życiu miasta wydarzenia religijnego – święta Trzech Króli. Najbogatszy obywatel Florencji – Kosma – mógłby sobie pozwolić na zamieszkanie w najbardziej prestiżowym obszarze miasta, jednak, będąc jednocześnie zręcznym politykiem, zabiegającym o popularność i starającym się wzbudzić zaufanie mieszkańców miasta – dbał o to, by nie obnosić się ze swoim bogactwem. Jednocześnie umieszczenie domu w szanowanej dzielnicy, w sąsiedztwie ważnych ośrodków religijnych, przy szerokiej drodze – było korzystne dla tworzenia pozytywnego wizerunku rodziny – jako rodziny zamożnej i ważnej, której dom wyróżniał się wśród budowli florenckich, ale pozostającej skromną i pobożną. W rzeczywistości od roku 1444 aż do swojej śmierci w roku 1469 Kosma Medyceusz był nieoficjalnym władcą Florencji. Jakkolwiek władzę dzierżył rząd obradujący w Pałacu Vecchio – czyli w ratuszu miejskim - i składający się z wybieranych losowo na okres sześciu miesięcy przedstawicieli największych cechów, czyli organizacji zrzeszających pracowników poszczególnych zawodów i sprawujących pieczę nad ich prawami i obowiązkami – to Kosma Medyceusz był tym, który akceptował postanowienia rządu i forsował swoje pomysły. Swój wpływ zawdzięczał bogactwu, które umożliwiło mu zapewnienie sobie zwolenników wśród przedstawicieli wielu cechów, popularność wśród ludności zdobyta licznymi fundacjami budowli miejskich oraz finansowaniem świąt i publicznych uroczystości, jak również rosnąca legenda tworzona przez humanistów - w ich poezji i mowach ku czci Kosmy. Kosma nadużywał też przyznanego mu w roku 1444 prawa, które umożliwiało mu niemal samowładne podejmowane decyzji w sytuacjach kryzysowych w państwie. Od roku 1423 Florencja tkwiła w stanie wojny z Mediolanem i to z tego powodu zdecydowano się na wprowadzenie owego prawa. Dopiero pokój podpisany w roku 1454 zapoczątkował wieloletni okres stabilizacji, spokoju i ekonomicznego rozwoju miasta, Kosmie udało się jednak zachować nadrzędną pozycję.

Rozpoczęcie budowy nad pałacem nastąpiło najpewniej w początkach 1445 roku. Nie zachowała się niestety księga budowy Pałacu Medici, więc informacje o przebiegu budowy uczeni wyczytują  z innych zachowanych dokumentów. Zachował się list Kosmy Medyceusza do jego syna Jana, z marca 1445 roku, w którym opisuje on wyburzenie budynków przy Via Larga pod budowę nowego domu. Zachowane z roku 1446 zeznanie podatkowe Kosmy zawiera informację, że nowy pałac jest w trakcie budowy. Podobnie niepewna jest data ukończenia pałacu. Niektórzy uczeni proponują rok 1458, ponieważ zeznanie podatkowe Kosmy Medyceusza z tego roku zostało sporządzone już w nowym pałacu. Dzięki zachowanej korespondencji wiadomo też, że w roku 1457 w pałacu znajdowały się ważne rzeźby, jak na przykład dwa popiersia synów Kosmy, co może świadczyć o tym, że pałac już w tym roku był zamieszkały. 

Pałac Medyceuszy  uważany jest za dzieło, które skupia w sobie cechy  florenckiej tradycji budowlanej, średniowiecznej, oraz nowe, renesansowe, dążenia architektoniczne.  Uczeni za szczególnie nowatorskie uważają w nim rozplanowanie przestrzeni, regularny i racjonalny układ pomieszczeń oraz ich wygodne skomunikowanie. System komunikacji na parterze tworzy wejściowy korytarz, ciągnący się od wejścia pośrodku wschodniej fasady do otwartego dziedzińca. Tutaj krocząc prosto, kierujemy się wzdłuż osi budynku do drzwi w przeciwległej ścianie dziedzińca, które prowadzą do ogrodu.  Na prawo od wejścia na dziedziniec natomiast, w skrzydle północnym znajdują się dwie sąsiednie, nieduże, klatki schodowe prowadzące na pierwsze piętro. Dodatkowa klatka schodowa znajduje się w południowym skrzydle, naprzeciw nich.  W czterech skrzydłach wokół dziedzińca, na parterze i dwóch piętrach, rozplanowane są pomieszczenia prywatne i publiczne. Na parterze w skrzydle południowym (wzdłuż ulicy Via de Gori) znajdował się apartament złożony z obszernej sali, sypialni i małego przejścia do gabinetu, zwanego scrittorio.  Od północy znajdowało się w nim wejście do ogrodu, natomiast od południa apartament graniczył z narożnym dużym pomieszczeniem, do którego prowadziły dwa zewnętrzne wejścia: jedno od ulicy Via de Gori, drugie od Via Larga. Pomieszczenie to nie miało posadzki ani umeblowania, jak również przejścia do innych pomieszczeń. Służyło spotkaniom biznesowym i spotkaniom mieszkańców miasta. Ten typ sali spotykany w pałacach florenckich nosi nazwę loggii. W roku 1517 loggia pałacu Medyceuszy została przekształcona w pokój mieszkalny, przepruto w niej przejścia do sąsiednich pokoi, a wejścia od ulicy zostały zamurowane i zastąpione długimi oknami nakrytymi trójkątnymi naczółkami, które zaprojektował Michał Anioł. Trzecie tego typu okno zamknęło jeszcze jedno wejście prowadzące od ulicy bezpośrednio do sali pałacu, mieszczące się w fasadzie na prawo od wejścia głównego. Wejście to prowadziło do pomieszczenia poświęconego sprawom bankowym. Dom Kosmy Medyceusza był też bowiem fizycznie (i symbolicznie) główną siedzibą banku Medyceuszy, mającego filie w miastach Włoch, i Europy Północnej. Pierwsze piętro tworzyły trzy apartamenty: dwa największe przeznaczone dla synów Kosmy: Piotra i Jana, składające się z pomieszczeń umieszczonych na osi, do których kolejno się wchodziło (taki układ komunikacji pomieszczeń nosi nazwę amfilady). W skład apartamentu wchodziły: duża sala, sypialnia, pomieszczenie przejściowe i gabinet. Pierwsze piętro miejskich renesansowych pałaców nosiło nazwę „piano nobile” i stanowiło nawiązanie do kompozycji przestrzeni domu w antycznym Rzymie. Było najwygodniejsze, jako że znajdowało się dostatecznie wysoko ponad głośną i tłoczną miejską ulicą, ale pozostawało wciąż łatwo dostępne i chłodne w czasie letnich upałów. Jego mieszkania zajmowali najważniejsi członkowie rodziny. Trzecie, ostatnie piętro, niższe, złożone z mniejszych sal, zamieszkiwały dzieci i służba.  Rozmiary apartamentów w Pałacu Medyceuszy były niespotykane dotąd w miejskich rezydencjach. Na pierwszym piętrze ponad loggią znajdowała się również ogromnych rozmiarów sala, tak zwana „sala grande”, licząca 20 metrów długości, niemal 10 metrów szerokości i 7 metrów wysokości. 

Wewnętrzny dziedziniec pałacu jest nawiązaniem do atrium rzymskiego domu, jak również do późnośredniowiecznej, XIV-wiecznej tradycji, której przykładem jest dziedziniec wewnątrz ratusza miejskiego – Pałacu Vecchio – czy pałacu zamieszkiwanego przez najwyższego sędziego Florencji – Pałacu Bargello. Wytworna dekoracja dziedzińca w Palazzo Medici wprowadza jednak do znanej formy nowości nawiązujące do architektury antycznej.  Cztery rzędy kolumn rozmieszczone wokół dziedzińca połączone są łagodnymi łukami.  Pasmo fryzu ciągnącego się ponad nimi udekorowane jest okrągłymi medalionami, połączonymi namalowanym motywem girland.  Wnętrze medalionów wypełniają płaskorzeźbione motywy i sceny skopiowane z oryginalnych rzymskich gemm znajdujących się w kolekcji Medyceuszy.  Dziedziniec zdobiły dodatkowo rzeźby antyczne czy zamówione przez Kosmę i jego synów, nawiązujące do dzieł starożytnych. Centralne miejsce dziedzińca zajmował posąg autorstwa Donatella przedstawiający Dawida. Ten rodzaj wyposażenia prywatnego mieszczańskiego domu był niespotykany, może świadczyć o ambicjach Kosmy Medyceusza, który wyposażał swój pałac dziełami zarezerwowanymi do tej pory do przestrzeni publicznych.

W ukształtowaniu elewacji pałacu Medyceuszy uczeni zauważają wyraźne odwołania do ścian florenckiego ratusza miejskiego – Pałacu Vecchio. Wybór elewacji podobnej do tej, jaka zdobi najważniejszy pałac w mieście, ponownie świadczyć może o ambicji Kosmy, który demonstruje w ten sposób swoją rangę.  Fasady łączy beżowa kolorystyka nierównych, szorstkich i z grubsza opracowanych kamieni, poziome wąskie gzymsy obiegające budynki na granicy pięter, wysoko osadzone, drobne okna parteru i otwory okienne wyższych kondygnacji zakończone łukiem, rozdzielone pośrodku słupkiem (laską). Fasada Pałacu Medici jest jednak skomponowana bardziej regularnie i geometrycznie.  Okna pierwszej i drugiej kondygnacji znajdują się na wspólnej osi i na każdym piętrze znajduje się taka sama ich ilość. Fasada wzdłuż Via Larga zawierała dziesięć osi okiennych, elewacja wzdłuż Via de Gori – dziewięć. Rodzina Riccardich, która zakupiła pałac od Medyceuszy, rozbudowała fasadę o kolejnych siedem osi. Fasada i elewacje podzielone są pionowo na trzy piętra rozdzielone dwoma wąskimi gzymsami złożonymi z sąsiednio ułożonych,  pionowych, prostopadłościanów, które tworzą znany z antyku motyw zwany ząbkowaniem. Parter oraz dwa piętra rozróżnia faktura ściany. U dołu tworzy ją rustyka silniejsza w wyrazie od tej w Pałacu Vecchio.  Grube, różnej wielkości kamienie, jak zbadali uczeni, opracowywane były już po umieszczeniu ich w obrębie ścian pałacu. Tworzą grube, masywne ściany wysokiego parteru, nadając budowli charakter niemal obronny.  Pierwsze piętro tworzą ściany z bloków o łagodniejszym wyrazie, regularnych kształtów i o płytszych szczelinach pomiędzy nimi.  Ściany trzeciego piętra wydają się zupełnie gładkie, prostokątne, regularne bloki, które je tworzą, tworzą wraz ze spoiwem między nimi jedną powierzchnię. Budynek wieńczy wydatny i wysoki na niemal trzy metry gzyms złożony z motywów  dekoracyjnych zaczerpniętych (wzorowanych) z budowli starożytnych.  Nie naśladuje on żadnego z greckich czy rzymskich porządków architektonicznych, jednak jego widok jednoznacznie przywodzi na myśl architekturę starożytnych, która dla artystów tworzących w pierwszej połowie XV wieku stanowiła główne źródło inspiracji. Obecność elementów pochodzących ze sztuki antycznej w Pałacu Medici wynika z wspólnego ówczesnym florenckim artystom dążenia, by ożywić, odtworzyć, zapomnianą i zniszczoną przez Gotów (jak powszechnie wówczas uważano) sztukę antycznych przodków. Wśród Włochów końca XIV i początku XV wieku pojawiło się przekonanie, że przed wiekami  na ich terenach żyli doskonalsi ludzie, tworzący doskonalszą sztukę niż ta, która powstawała w niedawnej przeszłości i wydawała się „obca”, narzucona przez ludy o niższej kulturze, zwane ogólnie „gotyckimi”. Badanie pozostałości starożytnych, ich sztuki, literatury, języka wydawało się środkiem do odrodzenia owej wspanialszej rzeczywistości.  Studia nad architekturą starożytną, polegające na patrzeniu, szkicowaniu, mierzeniu stanowiły podstawowy warsztat renesansowego architekta. W ślad za nimi odrodziło się starożytne rozumienie piękna, które w renesansie rozumiano jako wyraz harmonii, proporcji, symetrii, ładu, stosowności.  Bryła pałacu Medici nie osiągnęła jeszcze pełnej regularności i harmonii – na przykład wejścia w parterze nie znajdują się w osiach okien dwóch wyższych kondygnacji – jednak stanowi wyraz dążenia do tego ideału. Prawidłową (regularną) kompozycję fasady otrzymają późniejsze pałace, pochodzące z drugiej połowy XV wieku.

Nie zachowały się żadne dokumenty, które jednoznacznie określałyby autorstwo Pałacu Medyceuszy. Większość naukowców skłania się ku uznaniu Michelozza di Bartolomeo za jego twórcę. Pierwszym źródłem, które właśnie jego wymienia jako autora projektu pałacu jest „ Żywot najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów” Giorgia Vasariego, spisany w drugiej połowie XVI wieku. Za autorstwem Michelozza przemawia przede wszystkim fakt, że był on zaufanym i oddanym architektem pracującym przez wiele lat dla Kosmy Medyceusza, potwierdzonym autorem i realizatorem wielu zamówień we Florencji i poza nią. Michelozzo kształcił się początkowo w warsztatach rzeźbiarskich, najpierw pod kierunkiem Lorenzo Ghibertiego, a następnie – Donatella. Jako uczeń tych dwóch wybitnych mistrzów poznał cechy stylistyczne sztuki późnogotyckiej jak i odradzającej się tradycji antycznej. Zdecydowanie pochłaniały go nowe rozwiązania, w sztuce antycznej poszukiwał wzorów i inspiracji. Jako architekt pozostawał pod wpływem projektów i rozwiązań Filippo Brunelleschiego.

Agnieszka Kramza

Źródła:

1. Emanuel Feretti: The Medici Palace, Cosimo the Elder, and Michelozzo: A Historiographical Survey [w:] A Renaissance Architecture of Power, Princely Palaces in the Italian Quattrocento, wyd. 2015, s.263.

Link do artykułu: https://flore.unifi.it/retrieve/handle/2158/1039731/131850/Ferretti%20palazzo%20medici.pdf

2. Kelly Ann Gilbert: Medici Power and Patronage under Cosimo the Elder and Lorenzo the Magnificent, 2005.

Link do artykułu: http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.678.6671&rep=rep1&type=pdf

3. Peter Muray: Architektura włoskiego renesansu, tu rozdz.IV, Pałace Florencji, Wenecji i nnych miast,  Wrocław – Toruń, 1999.
4. The Architecture of Palazzo Medici. Opracowanie na stronie Mediateca di Palazzo Medici.

link do strony: http://www.palazzo-medici.it/mediateca/en/schede.php?nome=L_architettura...