Problematyka związana z procesem projektowania i budowy nowożytnej bazyliki Św. Piotra na Watykanie zajmuje kluczowe miejsce w dziejach architektury europejskiej. Trwające od połowy XV w. po schyłek kolejnego stulecia dyskusje, niczym w soczewce skupiały najpoważniejsze tendencje i rozwiązania architektoniczne obecne w tym czasie na gruncie włoskim. Ranga budowli wynikała również z jej funkcji i znaczenia widzianego w kontekście historycznym i religijnym epoki. Z tego powodu powstające od połowy XV w. projekty przebudowy i praktyczne rozwiązania, gromadziły najlepszych architektów epoki i były bacznie obserwowane przez naśladowców. Poza tym po upadku Konstantynopola i w obliczu przemian czasów reformacji budowla ta urastała do rangi jednej z najważniejszych świątyń  chrześcijaństwa stając się równocześnie symbolem papiestwa i Kościoła katolickiego.

Dla wszystkich prowadzonych tu prac istotne były dwa główne punkty odniesienia. Pierwszym była oczywiście wczesnochrześcijańska bazylika ufundowana na początku IV w. w czasach cesarza Konstantyna. Jej skala, bazylikowy układ, poprzeczna nawa transeptu i lokalizacja ołtarza głównego ponad miejscem wskazywanym jako grób Apostoła Piotra były bardzo ważnymi składowymi, które powinny być uwzględnione w projektach nowej budowli. Drugim źródłem inspiracji były zmieniające się w epoce renesansu wyobrażenia o okazałych, antycznych budowlach, których formy mogłyby godnie zastąpić i wzbogacić dotychczasowy obiekt.

Pierwsze projekty i próby realizacji nowego kościoła nad grobem Apostoła Piotra pojawiły się już w połowie XV w. za pontyfikatu papieża Mikołaja V. Planował on liczne inwestycje prowadzące do renowacji i monumentalizacji budowli Watykanu. Było to związane z przeniesieniem głównej papieskiej rezydencji z Lateranu właśnie na wzgórze watykańskie. Stan techniczny starożytnej budowli był opłakany i trudno go było poprawić jedynie okazjonalnymi remontami. Poza tym pozycja Rzymu, po upadku Konstantynopola w 1453 r., jako ostatniego patriarchatu Kościoła chrześcijańskiego wymagała odpowiedniej, monumentalizowanej oprawy. W tym też celu Mikołaj V zatrudnił związanych z florenckim środowiskiem artystów: Albertiego i Bernardo Roseliniego. Spod ich ręki wyszedł pierwszy z licznych, renesansowych projektów przebudowy bazyliki. Jednym z bardzo ważnych elementów jaki był zaproponowany w projekcie z ok. 1450 r. była okazała kopuła założona ponad skrzyżowaniem naw kościoła. To rozwiązanie było popularne od średniowiecza w toskańskich kościołach. Jednak w Rzymie z połowy XV w. taki pomysł był zupełną nowością. Zadecydowało tu pochodzenie architektów, którzy mieli prawo uważać, że florenckie projekty Filippo Brunelleschiego (kopuła katedry, kościół S. Lorenzo) najlepiej zbliżają się do wspaniałości świątyń antyku. To połączenie bazylikowego kościoła z kopułowym sklepieniem musiało przypaść do gustu rzymskim fundatorom, skoro od tego czasu, w każdej z kolejnych propozycji projektowej dla Watykanu była uwzględniana olbrzymia kopuła o rozmiarach porównywalnych z antycznym Panteonem. Jednak rozpoczęte w połowie XV w. prace szybko przerwano wraz ze śmiercią Mikołaja V w 1455 r. Przez kolejne cztery dekady pozycja papiestwa nie pozwalała na bardziej ambitne inwestycje.

Pojawiające się u schyłku XV w. nowe, pełne rozmachu projekty architektoniczne dla Rzymu odzwierciedlały rosnące znaczenie papiestwa. Było to czytelne już  za pontyfikatu Sykstusa VI z rodu Borgiów, który zbiegał się w czasie z osłabieniem pozycji Florencji. Na początku XVI w. symbolem świetności Stolicy Apostolskiej stał się pontyfikat Juliusza II (1503-1513). Okres panowania tego papieża jest słusznie kojarzony z niezwykłym rozwojem artystycznym Rzymu, który wtedy mógł już przyćmić Florencję. Świadectwem tego okresu są znakomite, renesansowe  dzieła Rafaela, młodego Michała Anioła, a także doświadczonego Donato Bramantego.

W lecie 1505 r. było już jasne, że papież zdecydował się na patronat nad heroiczną przebudową watykańskiej bazyliki. W stosunku do zamysłów poprzedników, nowością było podkreślenie ogromnego sklepienia kopułowego, które miało podporządkować sobie bryłę kościoła. Źródła naszej wiedzy na temat projektów Bramantego dla tej fazy budowy są przynajmniej dwa. Jednym z nich jest medal upamiętniający położenie kamienia węgielnego pod nową bazylikę 18 kwietnia 1506 r. Widnieje na nim wizerunek świątyni, ponad którą góruje ogromna kopuła. W narożnikach budowli są również widoczne dwie, wysokie wieże. Obraz obiega napis: TEMPLI PETRI INSTAVRACIO – oznaczający odbudowę, wskrzeszenie świątyni Św. Piotra. Napis ten jest niezwykle ważną deklaracją sugerującą zamysł renowacji budowli i wskrzeszenia jej dawnej świetności z wykorzystaniem najlepszych wzorców starożytnych, właściwych dla świątyni z czasów rzymskich cesarzy. Drugim źródłem naszej wiedzy o tej fazie budowy jest projekt Donato Bramantego, przechowywany we florenckich Uffizi pod nr 1.

Zachowany rysunek ukazuje jedynie połowę projektu dla skrzyżowania naw kościoła. Zarys projektu jest rozrysowany w prostokącie o proporcjach 1:2, w który wpisano połowę krzyża, którego ramiona stanowią projektowane nawy. W miejscu ich skrzyżowania była przewidziana wielka kopuła. W przestrzeniach pomiędzy ramionami naw, ukazano symetrycznie rozmieszczony zespół mniejszych pomieszczeń, w którym możemy odnaleźć zarys kaplic na rzucie krzyża greckiego (równoramiennego), które przykryto kopułkami. W narożach projektowanej budowli znalazły się również kwadratowe podstawy dla wież, których istnienia w projekcie możemy domyślać się na podstawie opisanego już medalu. Jak już wspomniano zachowany rysunek z Uffizi jest jedynie połową planu. W wielu publikowanych opracowaniach i podręcznikach projekt ten był mechanicznie uzupełniany o jego lustrzane odbicie sugerując w ten sposób planowany układ centralny, w którym w kwadrat wpisano krzyż równoramienny z dużą kopułą w środku i czterema mniejszymi w narożach. W rzeczywistości nie jest do końca jasne czy rzeczywiście papież Juliusz II i Bramante tak właśnie wyobrażali sobie tą nową budowlę. Zachowany projekt równie dobrze mógł odnosić się jedynie do zamknięcia bazyliki, pomyślanego jako rozbudowany układ kopułowy. Trwające po śmierci Bramantego spory wokół kolejnych wersji realizowanego projektu ukazują ścieranie się różnych tendencji dążących do układu centralnego lub podłużnego, co przemawia za tym, że w okresie przygotowywania projektu Bramantego kwestia ta nie była ostatecznie rozstrzygnięta.

Na pewno ważnym czynnikiem wpływającym na projekt Bramantego była funkcja  watykańskiej świątyni, która była jedną z bazylik większych, memorią i mauzoleum Apostoła Piotra, pierwszego biskupa Rzymu, a wiec też i pierwszego papieża. Zmuszało to architekta do połączenia ze sobą schematu bazyliki i budowli centralnej, tak jak to uczyniono w innych starożytnych kościołach z czasów cesarza Konstantyna – bazyliki nad Grobem Chrystusa w Jerozolimie czy nad grotą Narodzenia w Betlejem. W obu przypadkach centralizujący plan podkreślały kopuły. Te znane renesansowym architektom wzorce mogły mieć wpływ również na Bramantego. Poza tym wykorzystywał on w swoim projekcie doświadczenia wyniesione z Mediolanu, gdzie wznosił też kopuły i badał tamtejsze budowle uchodzące za starożytne. Wśród nich znajdował się kościół S. Lorenzo, który jest budowlą na planie krzyża greckiego z kopułą na skrzyżowaniu naw i czterema wieżami w narożnikach. Widniejący na medalu watykański obiekt powtarzał taki schemat.

Ukazane na rysunku z Uffizi założenia projektowe stały się podstawą dla rozpoczętych w 1506 r. prac budowlanych. Poprzedziła je rozbiórka zachodniej, wznoszącej się ponad ołtarzem głównym, części starożytnej bazyliki Św. Piotra. Za życia Bramantego udało się wykonać filary pod projektowaną kopułę wraz z powiązanymi z nimi ścianami. Jednak w chwili śmierci architekta, zrealizowane fragmenty budowli w niczym nie przypominały wspaniałe świątyni, bardziej przypominając starożytne, monumentalne ruiny  górujące ponad zachowaną jeszcze wschodnią częścią starożytnej bazyliki. Wzniesione za życia Bramantego fragmenty budowli zdefiniowały wymiary podstawowych części przyszłego, nowego kościoła. Jednak na początku XVI w. nikt nie mógł przypuszczać, że dokończenie budowy zajmie kolejne sto lat.

Piotr Gryglewski

Źródła:

P. Murray, Architektura włoskiego renesansu, Warszawa 1999.

N. Pevsner, Historia architektury europejskiej, Warszawa 1976.

Renesans w sztuce włoskiej. Architektura, rzeźba, malarstwo, rysunek, red. R. Toman, Warszawa 2000.

K. Ulatowski, Architektura włoskiego renesansu, Warszawa 1964.