Kiedy w 1425 roku Lorenzo Ghiberti, znakomity rzeźbiarz, złotnik, malarz i teoretyk sztuki zakończył pracę nad północnymi, tzw. drugimi drzwiami florenckiego baptysterium św. Jana  przy katedrze Santa Maria del Fiore (Matki Boskiej Kwietnej), Florencki Cech Sukienników (Arte di Calimala) zlecił mu wykonanie kolejnych, już trzecich drzwi do tejże budowli. Artysta pracował nad nimi do 1452 roku, co oznacza, że obojgu drzwiom do florenckiego baptysterium twórca poświęcił 47 lat.

Wykonane z brązu, a potem pozłocone drzwi początkowo miały znajdować się w wejściu od północnej strony baptysterium. Kiedy jednak były gotowe, wzbudziły taki zachwyt, że postanowiono umieścić je na stronie wschodniej, naprzeciwko głównego wejścia do katedry Santa Maria del Fiore, a więc w miejscu bardziej prestiżowym. Zajęły one miejsce XIV-wiecznych brązowych drzwi wykonanych przez Andreę Pisano, które przeniesiono do północnego portalu, zakłócając tym samym porządek ikonograficzny. Swój podziw dla pracy Ghibertiego wyrazić miał też podobno nawet sam Michał Anioł, nazywając słynne drzwi godnymi raju, stąd też ich nazwa: „Rajskie wrota” („Drzwi do Raju”).

„Rajskie wrota” zostały wykonane metodą traconego wosku, polegającą na wykonaniu woskowego prototypu projektowanego przedmiotu, który potem okleja się ognioodporną masą (np. specjalnym gipsem). Z tak uzyskanej formy wytapia się wosk, a na jego miejsce wlewa się płyny metal. Gdy odlew był już gotowy, twórca pokrył go warstwą złota.

Ukończone dzieło Ghibertiego miało ponad 5 metrów wysokości i ważyło 8 ton. Artysta ozdobił je dziesięcioma prostokątnymi kwaterami umieszczonymi po pięć na każdym skrzydle. Otrzymał on w tym zleceniu pełną swobodę, więc nie ograniczał go, tak jak w przypadku poprzednich drzwi wykonywanych na początku jego kariery, narzucony przez zleceniodawcę kształt kwater. Wszystkie pola wypełnione zostały reliefami (płaskorzeźbami) ilustrującymi sceny ze Starego Testamentu. W większości przypadków artysta zastosował kompozycję symultaniczną, tzn. że w jednym przedstawieniu dostrzec można kilka wydarzeń mających miejsce w różnym czasie i miejscu. Obydwa skrzydła drzwi ozdobiono też płaskorzeźbionym obramieniem - bordiurą otaczającą wszystkie kwatery. Ghiberti symetrycznie rozmieścił na niej przedstawione w niszach 20 postaci biblijnych, proroków oraz podobizny sybilli. Dodatkowo w niewielkich, okrągłych polach usytuowanych naprzemiennie z niszami znalazły się 24 wizerunki artystów żyjących w epoce florentczyka. Wśród nich można odnaleźć autoportret rzeźbiarza, zlokalizowany w obramowaniu prawego skrzydła, a także portret jego syna, Vittoria, który przejął warsztat po śmierci ojca. Elementy ozdobnej bordiury mają za zadanie uzupełnić przekaz narracyjny starotestamentowych reliefów umieszczonych w kwaterach, tj. zapowiedź narodzin Chrystusa. Dodatkowo ukazują one znakomity warsztat i inwencję artystyczną Ghibertiego.

Początkowo projekt „Rajskich wrót” zakładał 28 kwater z figuralnymi przedstawieniami scen ze Starego Testamentu. Ostatecznie jednak Ghiberti wykonał 10 paneli z kunsztownymi płaskorzeźbami. Pośród nich znalazły się przedstawienia stworzenia Adama i Ewy oraz ich dalsze losy, historia Kaina i Abla, Noego, Abrahama, Ezawa i Jakuba, Józefa, Mojżesza, Jozuego i Dawida, a także Salomona i królowej Saby. Wszystkie, choć wypełnione są mnóstwem różnych postaci, cechują się niezwykłą spójnością uzyskaną przez artystę poprzez ukazanie różnych scen w jednolitym tle architektonicznym.

Jedna z nich wydaje się jednak wyjątkowa, gdyż uważana jest za pierwszy w historii sztuki przykład zastosowania zasad perspektywy zbieżnej w płaskorzeźbie. Mowa o reliefie przedstawiającym historię Ezawa i Jakuba. Ghiberti, podobnie jak w przypadku pozostałych kwater, przedstawił tu symultanicznie kilka epizodów z życia synów Izaaka. Po prawej brzemienna Rebeka i ukazujący się jej Bóg). W centralnej części reliefu, wewnątrz budowli dostrzec można z kolei odsprzedanie pierworództwa za miskę soczewicy, z przodu zaś widzimy starego Izaaka wysyłającego Ezawa na polowanie. Po prawej stronie natomiast Ghiberti przedstawił scenę błogosławieństwa danego przez pomyłkę Jakubowi, podczas gdy jego starszy brat był na polowaniu (drugoplanowa scena po prawej stronie reliefu).

Artysta przedstawił więc na jednym panelu najważniejsze wydarzenia z biblijnej historii Jakuba i Ezawa, zachowując jednocześnie przejrzystość przedstawienia przy umieszczeniu w nim tak dużej liczby postaci. Dodatkowo, dzięki zastosowaniu zasad perspektywy linearnej w kompozycji reliefu (wystarczy spojrzeć choćby na linie na podłodze), udało mu się stworzyć iluzję przestrzeni, która, w połączeniu z niemalże trójwymiarowymi postaciami pierwszoplanowymi i architekturą przedstawioną w płaskorzeźbie, sprawia wrażenie prawdziwego, realnego świata.

Wymienione czynniki czynią „Rajskie wrota” dziełem wyjątkowym, wręcz awangardowym w czasach Ghibertiego. Porównując umieszczone w nich reliefy do tych pochodzących z  wcześniejszych, drugich drzwi florenckiego baptysterium, można zauważyć ich nowoczesność, renesansowość. Nowoczesne jest tu niemal wszystko: mistrzowsko wykorzystana perspektywa, rozmieszczenie niemalże trójwymiarowych postaci przedstawionych w kontrapoście, imponująca architektura z renesansowymi arkadami i pilastrami, otwarcie przestrzeni, iluzja rzeczywistości. Czyni to Ghibertiego mistrzem iluzjonizmu i narracji w sztuce jego epoki.

Obecnie w baptysterium znajduje się kopia słynnych „Rajskich wrót”. Oryginał bowiem przeniesiono w 1990 roku do muzeum dell’Opera del Duomo, gdzie poddano go zabiegom restauratorskim.

Znakomite dzieło Ghibertiego pokazuje, że już we wczesnym renesansie florenccy artyści znali i stosowali zasady perspektywy linearnej. Artysta ustanowił nowe podejście do ludzkiej postaci, wpływając na współczesnych mu twórców. To za jego sprawą w ich dziełach (np. Bartolomeo di Giovanniego, autora „Scen z życia Jana Chrzciciela”) uwidacznia się otwarcie i iluzja przestrzeni czy też sposób przedstawiania postaci i wydarzeń.

Karolina Stężalska

Bibliografia:

M. W. Ałpatow, Historia sztuki, t. 3, Warszawa 1968

B. Fabiani, Gawędy o sztuce. Dzieła, twórcy, mecenasi, Warszawa 2012

Wielka historia sztuki. Wczesny Renesans , Warszawa 2010

https://www.khanacademy.org/humanities/renaissance-reformation/early-ren...

http://www.artic.edu/aic/exhibitions/ghiberti/themes.html