Fra Angelico, florencki malarz, niezwykle pobożny dominikanin, a od 1982 roku także patron artystów w swych dziełach podejmował jedynie tematy religijne. Tworzył na przełomie dwóch epok: gotyku i renesansu. W jego początkowych pracach, np. w „Sądzie Ostatecznym” z lat 1430-1433,  widoczne są jeszcze wpływy późnego gotyku: np. użycie złoceń i ukazanie postaci świętych czy też ciężkich, pofałdowanych szat. Później jednak zaczęły pojawiać się w jego dziełach elementy zgodne z aktualnym nurtem w sztuce (np. perspektywa mająca za zadanie ukazać trójwymiarowy obraz na płaskim płutnie). Mimo to przez wiele lat historycy sztuki postrzegali go jako artystę zapóźnionego, zwłaszcza w porównaniu z Masacciem, wprowadzającym do swych dzieł wiele nowatorskich cech (np. trójwymiarowość postaci i przestrzeni). W rzeczywistości jednak w obrazach Fra Angelica dostrzegalne są wpływy Masaccia, którego prace artysta widział w kaplicy Bracaccich w kościele Santa Maria del Carmine we Florecji, czy też Donatella.

Jeszcze przed wstąpieniem do klasztoru, Guido di Pietro da Mugello, bo tak się naprawdę nazywał, uczył się u mistrza miniatury, Sanguiniego, a potem u malarza, Ambrogia di Baldese. Jako zakonnik – Giovanni da Fiesole – przez całe swoje życie godził obowiązki mnicha z uprawianiem sztuki. Swój przydomek Fra Angelico (anielski braciszek; „fra” oznacza brata zakonnego) zawdzięcza właśnie sztuce – mówiono o nim bowiem, że maluje tak pięknie jak aniołowie.

Charakterystyczną cechą dzieł Fra Angelica jest dominujące w nich głębokie przeżycie religijne, spokój, prostota, duchowość i kontemplacyjny nastrój. Nieodłączny element jego prac stanowi także niezwykle jasne światło, nawiązujące do średniowiecznej symboliki, a jednocześnie, zgodnie z duchem nowej epoki, modelujące postacie i wydobywające kolor.

Obrazy artysty-dominikanina zdobiły niegdyś wiele ołtarzy, m.in. w klasztorze dominikańskim w Fiesole czy w kościele Sant'Egido we Florencji. Fra Angelico pracował także w konwencie Św. Dominika w Kortonie oraz w katedrze w Orvieto. Na zlecenie dwóch papieży: Eugeniusza IV i Mikołaja V malował także kaplice przy bazylice św. Piotra.

Jednakże najbardziej znane są jego freski w odnowionym i przebudowanym przez Michelozza na zlecenie Cosimo Mediciego klasztorze San Marco we Florencji. W latach 1438-1446 artysta wraz z kilkoma pomocnikami przyozdobił malowidłami ponad 40 cel zakonnych, krużganki i kapitularz. Dzieła te reprezentują dojrzały okres twórczości malarza. Freski w celach zakonników, mające być przedmiotem medytacji i modlitwy, mają oszczędną formę, prostą i czytelną kompozycję i odwołują się do symbolicznych wartości tematów zaczerpniętych z Biblii.

Spośród wszystkich malowideł wykonanych przez Fra Angelica w klasztorze San Marco najbardziej znane jest „Zwiastowanie” znajdujące się na końcu klatki schodowej łączącej parter i pierwsze piętro. Temat fresku – zwiastowanie Marii, że pocznie ona i urodzi Syna Bożego – zaczerpnięty został z Ewangelii i podejmowany był przez Fra Angelica kilkukrotnie (np. „Zwiastowanie” z ołtarza dla klasztoru w Fiesole, dziś przechowywane w muzeum Prado). Artysta ukazał tu chwilę, w której Archanioł Gabriel przybywa do Marii i przekazuje jej nowinę, na którą ona za chwilę przystanie, wypowiadając słowa: „Oto ja służebnica Pańska, niech mi się stanie według twego słowa!” (Łk 1, 38).

Na fresku o wymiarach 230 na 321 centymetrów widzimy Archanioła o jasnych, długich włosach, i dużych, tęczowych skrzydłach u ramion, ubranego w piękną, zdobioną złotym ornamentem długą, ciemnoróżową szatę, stojącego w lekkim ukłonie przed Dziewicą Marią. Ta zaś ukazana została jako szczupła, młoda dziewczyna o jasnych, gładko zaczesanych włosach, w  skromnej, pozbawionej ozdób beżowej sukience, okryta obszernym, ciemnoniebieskim płaszczem. Siedzi ona na zwykłym lecz masywnym drewnianym stołku i patrzy w kierunku anioła. Zarówno jej głowa, jak i głowa Archanioła, otoczona jest złotą aureolą, co jest jeszcze pozostałością gotyku w malarstwie Fra Angelica. Gotyckie są także gesty obu postaci, które krzyżują ręce na piersiach według dawnego bizantyjskiego ceremoniału.

Scena ta, bardzo intymna, sprawiająca wrażenie domowej, swą prostotą i skromnością ma nawiązywać do zasad życia dominikanów. Przybliżeniu zakonnikom tej biblijnej sceny miało też służyć umieszczenie jej pod portykiem przypominającym fragment renesansowych krużganków klasztornych wspartych na smukłych kolumnach o kapitelach (głowicach) w porządkach jońskim zdobionych ślimacznicami oraz kompozytowym (łączącym porządek joński i koryncki wykorzystujący postrzępione liście akantu). Sprawia to wrażenie, jakby przedstawione wydarzenie rozgrywało się we wnętrzu klasztoru.

Za sprawą układu kolumnady portyku scena Zwiastowania, zgodnie z tradycyjnym sposobem ukazywania tego wydarzenia w sztuce, podzielona została na dwie części. W jednej widzimy Archanioła Gabriela, w drugiej zaś – Dziewicę Marię, siedzącą nieco w głębi portyku. Obie postacie zostały rozmieszczone wzdłuż ukośnej linii. Artysta zastosował w malowidle renesansowe reguły perspektywy linearnej z centralnym punktem zbieżnym. Ciąg arkad podkreśla wrażenie głębi. Namalowane przez Fra Angelica łuki wsparte na kolumnach mają kształty odwołujące się do nowej epoki – zewnętrzne łuki  półkoliste, jak i zgodne jeszcze z gustem gotyckim – wewnętrzne łuki o lekko zaostrzonym kształcie.

U dołu obrazu znajduje się inskrypcja będąca pouczeniem dla braci zakonnych, by przechodząc obok malowidła ukazującego Zwiastowanie, nie zapomnieli odmówić modlitwy „Zdrowaś Mario”.

Po lewej stronie rozciąga się ogród pełen kwiatów i oddzielony od niego wysokim, drewnianym płotem gęsty las. Rośliny, zgodnie jeszcze z gotycką modą, zostały namalowane bardzo szczegółowo. Ta szczegółowość będąca wynikiem uważnej obserwacji świata jest jedną z cech dzieł Fra Angelica. W „Zwiastowaniu” z klasztoru San Marco dostrzec można także inne detale, np. metalowe pręty wzmacniające arkady czy bardzo precyzyjnie namalowany ornament zdobiący szatę Archanioła Gabriela.

Charakterystyczna dla prac artysty-dominikanina jest także stonowana, harmonijna kolorystyka dostosowana do duchowego nastroju wydarzenia. Główna scena utrzymana jest w jasnych barwach złota, beżu, bieli, różu i błękitu, kontrastujących z żywą, nasyconą zielenią roślinności porastającej ogród. Ważne jest tu również światło – padające z lewej strony, jasne, wydobywające kolory, budujące postacie, podkreślające fałdy ubrań.

„Zwiastowanie” z klasztoru San Marco jest niewątpliwie dziełem wczesnego renesansu. bezbłędnie wykreślona perspektywa, najnowsza architektura będąca tłem sceny biblijnej, iluzjonizm „wypukłych” kapiteli kolumn czy pilastrów są tego doskonałymi dowodami. Jednocześnie w dziele tym pobrzmiewają jeszcze echa gotyku: tęczowe skrzydła Archanioła, w których dostrzec można każde piórko, złocenia na jego szatach, wspomniane już złote aureole wokół głowy anioła i Marii, ciężkie szaty obu postaci z „ostrymi”, łamanymi fałdami, drobiazgowość w malowaniu ornamentu na anielskiej sukni czy też w ukazaniu roślin w ogrodzie, ostre, gotyckie łuki wewnętrznych arkad. Takie umiejętne połączenie elementów charakterystycznych dla dwóch epok świadczy o talencie Fra Angelica, którego na pewno nie można nazwać artystą zapóźnionym.

Karolina Stężalska

Bibliografia:

T. J. Craughwell, Wielka Księga Sztuki, Warszawa 2011

B. Fabiani, Gawędy o sztuce. Dzieła, twórcy, mecenasi, Warszawa 2012

F.S. Kleiner, Gardner's Art through the Ages: The Western Perspective, tom 2, Boston 2013

Wielka historia sztuki. Wczesny Renesans, Warszawa 2010

https://pl.khanacademy.org/humanities/renaissance-reformation/early-rena...