Jak miało to miejsce w przypadku wielu artystów, renesansowy malarz, rzeźbiarz i złotnik, Verrocchio, znany jest nie pod swoim prawdziwym nazwiskiem Andrea di Michele di Francesco Cione, lecz pod przydomkiem pochodzącym od nazwiska jego nauczyciela, złotnika Verrocchia. Artysta urodził się w 1435 roku w mieście, w którym rozkwitł włoski renesans – we Florencji. Choć uważa się go za jednego z najbardziej utalentowanych i wszechstronnych twórców florenckich drugiej połowy XV w., to jednak najbardziej znany jest jako rzeźbiarz, autor znakomitych posągów, np. „Dawida” czy „Chrystusa i św. Tomasza”. Jego twórczość często stawiana jest na równi z dziełami Donatella, prace zaś słyną z niezwykłej drobiazgowości w przedstawianiu detali i bogactwa dekoracji, co wiązało się zapewne z jego drugim fachem – złotnictwem.

Verrocchio pracował dla najsłynniejszego rodu tego miasta, bankierów i mecenasów sztuki, rodziny Medicich. Wykonał dla nich m.in. płytę nagrobną Cosima Mediciego (1465–67) oraz grobowiec Giovanniego i Piera Medicich (1472) wybudowany z różnobarwnego kamienia i brązu. Obydwa dzieła znajdują się w kościele San Lorenzo we Florencji. Na zlecenie Medicich powstały ponadto dwie niewielkie rzeźby z brązu: posąg Dawida (ok. 1475, dziś w Muzeum Bargello we Florencji) oraz Putto z delfinem (Palazzo Vecchio, Florencja). Spośród jego rzeźb najbardziej znanymi są jednak: monumentalny posąg Chrystusa z niewiernym Tomaszem z florenckiego muzeum Orsanmichele oraz wenecki pomnik konny kondotiera Bartolomeo Colleoniego zaprojektowany w 1483 r., dokończony dopiero po śmierci artysty w 1488 roku.

Obok rzeźby i złotnictwa Verrocchio zajmował się też malarstwem. Nie był jednak malarzem płodnym i niewiele obrazów można mu przypisać. Do dziś badacze mają problemy z atrybucją jego prac, w których często znaczny udział mieli uczniowie praktykujący w jego warsztacie, m.in.: Leonardo da Vinci, Perugino, Botticelli, Ghirlandaio, Lorenzo di Credi. Mistrz bowiem często zlecał im dokończenie swoich obrazów.

Przykładem takiego dzieła jest „Chrzest Chrystusa” – obraz na desce o wymiarach 77x151 cm wykonany w połowie lat 60. XV wieku na zlecenie klasztoru San Salvi z Florencji. Praca ta ilustruje nowotestamentową scenę chrztu Jezusa w rzece Jordan. W centralnej części obrazu znajdują się dwie główne postacie: Chrystus i św. Jan Chrzciciel. Obaj mężczyźni stoją po kostki w wodzie. Niemal naga, okryta jedynie przepaską na biodrach, sylwetka Chrystusa skierowana jest w stronę widza, jednak głowa lekko pochyla się ku świętemu Janowi dokonującemu właśnie chrztu. Święty ubrany jest w ciemnobrązową szatę, wykonaną, zgodnie z opisem biblijnym, z sierści wielbłąda (Łk 3,2-6; Mt 3,1-6). Jan Chrzciciel ma też na sobie niebieski płaszcz z bladoróżową podszewką obszyty złotawą lamówką. Mężczyzna prawą dłoń z miseczką unosi nad głową Chrystusa, polewając ją wodą, w lewej zaś trzyma złoty krzyż umocowany na długim kiju, do którego przymocowana jest wstęga z napisem „Ecce Agnus Dei” („Oto Baranek Boży”). Ponad Jezusem na tle błękitnego nieba unosi się biała gołębica – symbol Ducha Świętego, nad nią zaś widać rozłożone w geście błogosławieństwa ręce Boga. Otoczone są one złotymi promieniami symbolizującymi boskie światło.

W lewej części obrazu klęczą dwa anioły o złotych, kręconych włosach. Jeden z nich odwrócony jest plecami do widza, a głowę skierowaną ma w kierunku rozgrywającej się obok sceny Chrztu Jezusa. Ma on na sobie ciemną szatę oraz niebieski, suto marszczony płaszcz z pomarańczową podszewką. W prawej, zgiętej ręce trzyma on bladoróżową tkaninę ozdobioną złotą lamówką, podobną do tej z płaszcza Jana Chrzciciela. Drugi anioł, ubrany w jasną, delikatną szatę i w niebiesko-zielony płaszcz, spogląda na pierwszego. Dłonie ma uniesione na wysokość klatki piersiowej – prawa zakrywa lewą.

Cała scena umieszczona została na tle górskiego, skalistego krajobrazu, przywołującego skojarzenia z pustynią. Niewiele tam zieleni – z lewej rośnie tylko pojedyncza palma, z prawej zaś, wysoko na skałach widać kilka drzew i niewielkich kępek trawy.

Choć „Chrzest Chrystusa” to jedyne dzieło malarskie, które z całą pewnością można przypisać Verrocchiowi, to jednak udział w pracy nad tym obrazem miał także sam Leonardo. Młody da Vinci, który  domalował tu postać anioła odwróconego do widza plecami, namalował dłonie pierwszego anioła, poprawił postać Jezusa i ujednolicił plany kompozycji obrazu. Leonardo jest też prawdopodobnie autorem pejzażu w tle. Zdaniem historyków sztuki istnieje rysunek będący szkicem do tego obrazu – to wykonany piórkiem w ok. 1473 r. widok doliny rzeki Arno, ukazujący charakterystyczne dla Leonarda fragmenty krajobrazu.

Tezę o współudziale Leonarda da Vinci w namalowaniu „Chrztu Chrystusa” wysunął już sam Giorgio Vasari w swym monumentalnym dziele „Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów”. Przytoczył on w nim anegdotę o tym, że gdy Verrocchio ujrzał namalowanego przez ucznia anioła, „już nigdy nie wziął do ręki pędzli, dotknięty tym, że chłopiec mógł wiedzieć więcej niż on”.

O ile przytoczonej przez Vasariego anegdoty potwierdzić nie można, o tyle współuczestnictwo Leonarda w powstaniu „Chrztu Chrystusa” już tak. Przemawia za nim choćby użycie różnych rodzajów farb do wykonania dzieła. Niemalże całość obrazu, wraz dwiema głównymi postaciami i jednym z aniołów powstała przy użyciu farb temperowych. Elementy, których autorstwo przypisuje się Leonardowi, domalowane zostały natomiast farbami olejnymi.

Także cechy poszczególnych fragmentów obrazu świadczą o różnym ich autorstwie. Przyglądając się dziełu Verrocchia, można dostrzec różnice pomiędzy rzeźbiarskim, niemal trójwymiarowym sposobem przedstawienia Jezusa i Jana Chrzciciela a malarskością elementów wykonanych przez młodego da Vinci.

Charakterystyczne dla stylu Verrocchia jest silne i, jak to określił Vasari, nieco „twarde i surowe” modelowanie form za pomocą wyraźnych linii i jednoznacznie rozmieszczonego światła i cienia. Widać to doskonale w postaciach Chrystusa i Jana Chrzciciela, których ciała ukazane zostały niezwykle szczegółowo. Zwłaszcza w sylwetce św. Jana artysta zaznaczył każdy mięsień, niemalże każdą żyłkę. W przypadku ciała Jezusa elementy te nie są aż tak wyraźnie zarysowane, co wynika prawdopodobnie z faktu, że prawdopodobnie i tu Leonardo naniósł pewne poprawki. Mimo to w obu postaciach dostrzegalne są cechy stylu Verrocchia: silny realizm w przedstawieniu postaci, florencki linearyzm z charakterystyczną dla niego nerwową linią i konturem oraz bogactwo detali wykonanych z ogromną precyzją.

Charakterystyczne dla pędzla Leonarda jest z kolei osiągnięcie miękkości i delikatności twarzy złotowłosego anioła oraz lekkie zamglenie powietrza, które artysta osiągał za pomocą techniki sfumato wypracowanej w wyniku bezpośredniej obserwacji zjawisk atmosferycznych. Dzięki jej zastosowaniu kontury wyrafinowanej postaci anioła są lekko zatarte, tak jak ma to miejsce w przyrodzie – warstwa powietrza sprawia bowiem, że przedmioty wydają się przesłonięte i jakby przydymione (wł. „sfumato” – dym). Elementy namalowane przez Leonarda wskazują na nowy kierunek, w którym podążać będzie malarstwo kolejnego stulecia, na nowy sposób ukazywania postaci i nowy ideał piękna charakterystyczny dla XVI wieku.

Badacze twierdzą, że udział w namalowaniu dzieła mieli udział także inni artyści z warsztatu Verrocchia, m.in. Sandro Botticelli, który miałby być autorem twarzy anioła usytuowanego na drugim planie. Również znajdujące się ponad głową Chrystusa dłonie Boga, białą gołębicę symbolizującą Ducha Świętego oraz palmę i skalisty krajobraz po lewej stronie obrazu przypisuje się innemu, niezidentyfikowanemu artyście z warsztatu Verrocchia (przypuszczalnie był to Francesco Botticini).

Sam zamysł obrazu, jego kompozycja, układ postaci i oczywiście sylwetki Jezusa i Jana Chrzciciela były jednak dziełem samego Verrocchia. Świadczą one o niezwykłym talencie tego artysty, który nie tylko pozostawił po sobie wiele znakomitych dzieł, ale też miał duży udział w ukształtowaniu kolejnych geniuszy włoskiego malarstwa renesansowego.

Karolina Stężalska

Bibliografia

C. Bucci, Wielka historia sztuki. Wczesny Renesans, Warszawa 2010

M. Levey, Od Giotta do Cezanne’a. Zarys historii malarstwa zachodnioeuropejskiego, Warszawa 1972

Sztuka świata, t. 5, Warszawa 2001

http://cavallinitoveronese.co.uk/general/view_artist/45

https://pl.khanacademy.org/humanities/renaissance-reformation/high-ren-f...

http://totallyhistory.com/the-baptism-of-christ/

http://www.uffizi.com/painting-battesimo-di-cristo-uffizi-gallery.aspx