Szkoła Ateńska Rafaela jest jednym z najbardziej znanych dzieł malarstwa monumentalnego doby renesansu. Ten wykonany między 1509 a 1511 rokiem fresk, znajdujący się w tzw. Stanza della Segnatura, czyli jednej z części stanz watykańskich, a więc reprezentacyjnych apartamentów papieskich, usytuowanych w północnym skrzydle Pałacu Apostolskiego, stanowi część większej całości, obejmującej dekorację trzech sal na planie zbliżonym do kwadratu. Inicjatorem powstania potężnych rozmiarowo fresków był papież Juliusz II, którego określić można mianem jednego z największych mecenasów w dziejach, i któremu zawdzięczamy powstanie wielu arcydzieł autorstwa nie tylko Rafaela, ale i Michała Anioła czy Bramantego. Inicjatywy artystyczne Juliusza II, jak też papieży pełniących posługę bezpośrednio przed i po nim, niezwykle przysłużyły się kulturze europejskiej, co nie zmienia faktu, iż jednocześnie do pewnego stopnia negatywnie wpłynęły na dzieje kościoła. Ogromne sumy wydawane przez dwór papieski na dzieła sztuki, a co za tym idzie – splendor, ostentacyjny przepych oraz bogactwo Stolicy Piotrowej – przyczyniły się do wybuchu reformacji.

W Stanza della Segnatura, pomieszczeniu, w którym dawniej pracował papieski trybunał, Rafael wykonał malowidła na wszystkich ścianach. Na bocznych, dłuższych, znajdują się Szkoła Ateńska oraz Dysputa o Najświętszym Sakramencie. Na krótszych, przebitych oknami, oglądać można kompozycje Parnas, Wręczenie pandektów Justynianowi oraz Potwierdzenie dekretaliów przez papieża Grzegorza IX. Interesująca nas Szkoła Ateńska przedstawia wielkich filozofów starożytności, odzianych w rzymskie szaty, znajdujących się w ogromnych rozmiarów wnętrzu, ogólnie przypominającym antyczną świątynię, pełną marmurowych rzeźb, wśród których odnaleźć możemy przedstawienia Apolla, boga piękna, patrona sztuki i poezji, oraz Minerwy, bogini sztuki i rzemiosła, ale też m.in. mądrości. W opinii wielu badaczy przedstawiona architektura stanowi odniesienie do pierwotnego projektu przebudowy bazyliki św. Piotra w Rzymie, autorstwa Donato Bramantego, który zaprojektował świątynię na planie krzyża greckiego, z kopułą na przecięciu naw, silnie inspirowaną Panteonem, co ogólnie odpowiada wnętrzu przedstawionemu przez Rafaela. Przebudowę bazyliki rozpoczęto w 1506 r. W latach 1513-1514, wraz ze śmiercią papieża Juliusza II oraz Bramantego, zmienił się zespół osób odpowiedzialnych za prace budowlane. Kontynuował je nie kto inny zresztą, jak Rafael Santi, wraz z Giuliano da Sangallo, pomocnikiem Bramantego.

Zgromadzonych postaci jest około 40, przy czym nie wszystkie z nich to sławni antyczni myśliciele. Oprócz nich obecni są ich uczniowie czy, ogólnie rzecz ujmując, towarzyszące im osoby. Część z mężczyzn ukazanych została w wyższej partii budowli, poprzedzonej pięcioma wysokimi, marmurowymi schodami. Wszyscy oni stoją bądź przechadzają się. Na schodach, w półleżącej pozie, przedstawiony został jeden z myślicieli. Reszta postaci zgromadzona została w dolnej partii świątyni, przy czym większość z nich tworzy dwie osobne grupy, znajdujące się po przeciwnych stronach kompozycji. Postaci w tej partii dzieła w większości siedzą bezpośrednio na posadzce, prowadzą dyskusje bądź pochylają się nad określonymi przedmiotami, związanymi z refleksją natury filozoficznej oraz naukowej, a więc m.in. księgami, przyborami do pisania, cyrklem czy tablicami. Zgromadzeni w monumentalnym wnętrzu ludzie tworzą kilka autonomicznych grup, nie nawiązujących między sobą kontaktu. Niektóre z pojedynczych osób również funkcjonują w pełni autonomicznie, nie zwracając jakiejkolwiek uwagi na pozostałych. Generalnie kompozycja pełna jest powagi, spokoju, ale i pewnego poruszenia, dynamiki. Wynika to z faktu, iż monumentalne, pełne patosu wnętrze doskonale organizuje przestrzeń, opartą na zasadach perspektywy zbieżnej, w której uwaga widza prowadzona jest ku jednemu punktowi w głębi. Tworzy ona tym samym stabilną ramę całego przedstawienia, w którym ujawnia się szereg różnorodnych ludzkich działań i emocji.

Centralnymi postaciami przedstawienia są Platon i Arystoteles, idący zdecydowanym krokiem w stronę widzów i pogrążeni w rozmowie, na co wskazują ich pełne ekspresji gesty. Arystoteles dzierży w lewej dłoni Etykę Nikomachejską, jedne z najważniejszych swoich dzieł, będące najpełniejszą wykładnią jego poglądów natury etycznej. Platon z kolei unosi w górę prawą rękę, zdając się wskazywać na niebo, w lewej zaś trzyma swój dialog Timajos. Centralne miejsce obu myślicieli wynika z faktu, iż ich systemy filozoficzne traktowane były, zarówno w średniowieczu, jak i w okresie renesansu, jako główne, najważniejsze i najbardziej wpływowe w starożytności. Na prawo od Platona ukazany został Sokrates, w ferworze dyskusji z kilkoma młodzieńcami.

Identyfikacja trzech wymienionych wyżej postaci nie nastręcza trudności. Jeśli chodzi o Platona oraz Arystotelesa – obaj trzymają księgi, na grzbietach których znajdują się tytuły ich słynnych tekstów. Sokratesa, który przeszedł do historii jako nauczający przez rozmowę oraz zadawanie pytań, identyfikuje gest przypisywany od wieków oratorom oraz tym, którzy uczestniczą w dyskusjach, a więc swobodnie wyciągnięte przed siebie dłonie z rozłożonymi palcami, co sugerować ma wyliczanie argumentów. Określenie tożsamości pozostałych postaci nie jest już tak łatwe, badacze zajmujący się Szkołą Ateńską nie są zgodni, których ze starożytnych myślicieli przedstawił Rafael. W tłumie kilkudziesięciu postaci z dużym prawdopodobieństwem można doszukiwać się między innymi Diogenesa, Pitagorasa, Euklidesa, Heraklita, Plotyna czy Boecjusza. Raczej powszechnie przyjmuje się, że przedstawionym na pierwszym planie, po lewej stronie kompozycji, siedzącym brodatym filozofem wpisującym cyfry do księgi, obok którego znajduje się uczeń podtrzymujący mu tablicę, jest Pitagoras. Z kolei leżący na schodach, w centralnej partii kompozycji, starszy mężczyzna w niedbale ułożonej, odkrywającej część klatki piersiowej szacie, sprawiający wrażenie całkowicie oderwanego od otaczającej go rzeczywistości, miałby być Diogenesem. Jego postawa filozoficzna opierała się na przeświadczeniu o potrzebie uwolnienia się od dóbr materialnych oraz ogólnie przyjętych norm społecznych. Bliska mu była koncepcja pełnej niezależności od otoczenia oraz samowystarczalności. Identyfikacja pozostałych postaci jest mniej lub bardziej spekulacją, co nie zmienia faktu, iż całość jest czytelna, jeśli chodzi o nadrzędną ideę, zasadzającą się na chęci zobrazowania wielkości myśli świata antycznego, stanowiącego wzór i punkt odniesienia dla ludzi renesansu, a przede wszystkim przeświadczenia, iż do prawdy dochodzi się drogą rozumu, rzetelnej, filozoficznej debaty, opartej na refleksji natury naukowej.

Na omawianym dziele możemy dopatrywać się podobizn osób współczesnych Rafaelowi. Zachowane przedstawienia oraz opisy portretowe wybitnych artystów XV i XVI wieku mogą nas skłaniać ku twierdzeniom, iż twórca Szkoły Ateńskiej nadał Platonowi rysy Leonarda da Vinci, a Arystotelesowi Giuliano da Sangallo. Badacze zwracają również uwagę na inne postaci, dla których punktem wyjścia miały być podobizny Michała Anioła, Donatella, Donato Bramantego czy Pietro Perugino. Co więcej – na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat historycy sztuki w różnych osobach ukazanych na fresku upatrywali podobizny samego Rafaela. Oblicze Sokratesa z kolei zdaje się być silnie zależnym od wizerunku portretowego obecnego na jednej z antycznych gemm, która do dziś przechowywana jest w jednej z florenckich kolekcji.  Wszystko to wymownie świadczy, jak bardzo artyści Italii przełomu XV i XVI wieku identyfikowali się z dorobkiem kultury antycznej, do której chcieli nawiązywać w swych dziełach i twórczo ją rozwijać.

Bibliografia:

Marcia Hall, Raphael’s „School of Athens”, Cambridge 1997

Nicholas Hendrix, Charles H. Carman Temple, Gesture and perspective in Raphael’s "School of Athens", w: John Shanno (red.), Renaissance theories of vision, Farnham 2010, s. 135-148

Caroline, Karpinski, Archimedes salutes Bramante in a draft for the School of Athens, „Artibus et historiae”, 31 (61), 2010, s. 115-132

Giovanni Reale, The School of Athens by Raphael, Sankt Augustin 2008