Budowa Tempietta Św. Piotra była jedną z pierwszych, znaczących prac Donato Bramantego, po jego przybyciu do Rzymu. Zanim to nastąpiło miejscem jego błyskotliwej kariery był Mediolan i dwór Lodovica Sforzy. Projekty Bramantego na przebudowy kościołów Santa Maria presso San Satiro i Santa Maria della Grazie udowodniły, że potrafi on wznosić okazałe budowle w nowym, antykizującym stylu. Równocześnie wykazał przy tym zdolność projektowania i realizowania dużych kopuł. Początek wojny z Francją i upadek mediolańskich Sforzów pociągnął za sobą rozproszenie tamtejszego środowiska artystycznego. Miasto to opuścił wtedy między innymi Leonardo da Vinci, jak również sam Donato Bramante. Liczący wtedy 55 lat architekt jako miejsce dalszej kariery wybrał Rzym gdzie przybył w końcu 1499 r. Wiadomo, że około 1500 r. rozpoczął prace przy krużgankach kościoła Santa Maria della Pace, które ukończono cztery lata później. W 1502 r. zaczęło powstawać jego drugie, wczesne rzymskie dzieło – Tempietto San Pietro.

Jest to mała kaplica-świątynia wzniesiona na dziedzińcu klasztoru przy kościele S. Pietro in Montorio. Budowla była fundacją pary królewskich władców Hiszpanii – Izabelli Kastylijskiej i Ferdynanda Aragońskiego. Budowla została wzniesiona na planie koła, dokładnie na środku prostokątnego dziedzińca. Bryła Tempietta składa się z trzech elementów składowych – korpusu, bębna i kopuły, każdy z nich powtarza kolisty rzut budowli. Korpus został wzniesiony na niewielkim podwyższeniu otoczonym trzema stopniami schodów, koliście obiegających budowlę. Ponad nimi, na cokole umieszczono kolumnadę, którą tworzy szesnaście, wolnostojących doryckich kolumn, otaczających cylindryczny trzon budowli. Kolumny dźwigają koliste, doryckie belkowanie zwieńczone balustradą. Powyżej umieszczono bęben, którego ściany są przedłużeniem cylindrycznego korpusu. Jego ściany dekorują wydrążone nisze. Całą budowlę wieńczy kopuła. Proporcje wyodrębnionych części budowli są niezwykle logiczne. Znalazły w nich odzwierciedlenie proste, matematyczne zasady, podkreślające harmonijność tej struktury. Podstawą całego założenia jest plan koła z którego wyprowadzono dwa cylindry tworzące bryłę Tempietta. Większy z nich jest tworzony przez kolumnadę, mniejszy wyznaczają ściany budowli słabo widoczne w cieniu na poziomie kolumn, ale już samodzielnie funkcjonujące powyżej jako cylinder bębna. Ten prosty układ został dopełniony czaszą kopuły, która w pierwotnym projekcie była przewidywana jako idealna półkula.

Na podstawie przekazów szesnastowiecznych wiemy, że projekt Bramantego nie został w pełni zrealizowany. Architekt zamierzał bowiem przeorganizować przestrzeń całego dziedzińca, wprowadzając do niego poprowadzoną koliście kolumnadę. Rozmieszczone na rzucie okręgu okazałe kolumny miały otaczać umieszczone w centrum okrągłe Tempietto z własną, mniejszą kolumnadą. Projekt przewidywał idealnie promienisty układ, w którym każda z kolumn Tempietta miała swój odpowiednik w większej kolumnie kolistego dziedzińca. Niezrealizowany projekt również wykorzystywał matematyczne proporcje, podkreślające idealną strukturę świątyni usytuowanej w centrum koncentrycznie powiększających się okręgów, ścian z kopułą, kolumnady i niezrealizowanej kolumnady dziedzińca.

Formy Tempietta wynikały przede wszystkim z jego funkcji. Niewielka, centralna budowla pełniła funkcje memorii, czyli świątyni w tym przypadku swoją lokalizacją upamiętniającej miejsce męczeństwa świętego. Na środku dziedzińca klasztoru S. Pietro in Montorio wskazywano miejsce, w którym był postawiony krzyż na którym umarł Apostoł Piotr. Takie przeznaczenie budowli zmuszało architekta do sięgnięcia do wzorców innych tego typu budowli. Oczywiście centralny, kolisty plan z kopułą był inspirowany przede wszystkim Panteonem. Ale w przypadku Tempietta niezbędne było znaczące zredukowanie rozmiarów budowli. Tak więc idealnie centralny plan zastosowany przez Bramantego był wymuszony funkcją. Nowością jednak była konsekwencja z jaką architekt wykorzystał w swojej budowli rozwiązania tak wiernie naśladujące starożytne pierwowzory. Sam pomysł na dolną część kaplicy jest wprost zaczerpnięty ze starożytnych tolosów – okrągłych świątyń otoczonych kolumnadami. Wśród nich znajdowała się rzymska świątynia wznosząca się nad Tybrem, od VI w. popularnie zwana świątynią Westy, ważnym wzorcem była również świątynia Sybilli w Tivoli. W Tempieccie zastosowano oryginalne antyczne, kamienne kolumny, dla których wykonano nowe głowice - kapitele i bazy. Dźwigają one doryckie belkowanie z fryzem, na którym przedstawione zostały różne przedmioty kojarzące się z liturgią chrześcijańską. W ten sposób Bramante nawiązywał do symboliki porządków kolumnowych i schematów dekoracji jakie stosowano w antycznych świątyniach. Wykorzystanie doryckiego belkowania było zarezerwowane dla silnych bóstw męskich np. dla Marsa czy Herkulesa. Znajomość tych reguł wpłynęła na powiązanie takiego porządku z postacią Apostoła Piotra – herosa chrześcijaństwa.

Tempietto jest jedną z najsłynniejszych i najlepiej rozpoznawalnych budowli Renesansu. Jego niewielkie rozmiary i ograniczone funkcje umożliwiły artyście zrealizowanie idealnie centralnego układu, bliskiego teoretyczno-estetycznym założeniom epoki. Od samego początku odbiorcy doceniali te bezpośrednie związki architektury starożytnej i projektu Bramantego, który jako pierwszy był w stanie tak sprawnie stasować architektoniczne reguły wypływające z antyku. Jest znamienne, że ponad pół wieku później w 1570 r. i w dziele innego, wielkiego architekta Renesansu – Andrea Palladia, Tempietto zostało umieszczone wśród budowli antycznych. Był to rodzaj hołdu jaki Palladio oddał Bramantemu, doceniając jego zdolność i wierność w stosowaniu reguł starożytnego budowania.

Piotr Gryglewski

Źródła:

P. Murray, Architektura włoskiego renesansu, Warszawa 1999.

N. Pevsner, Historia architektury europejskiej, Warszawa 1976.

Renesans w sztuce włoskiej. Architektura, rzeźba, malarstwo, rysunek, red. R. Toman, Warszawa 2000.

K. Ulatowski, Architektura włoskiego renesansu, Warszawa 1964.