Scena Modlitwy przed posiłkiem została osadzona w skromnym wnętrzu domu paryskich mieszczan. Temat ten Chardin podejmował kilkakrotnie, a jedną z wersji obrazu, zaprezentowaną na wystawie w Salonie Królewskiej Akademii Malarstwa i Rzeźby w 1740 roku, podarował Ludwikowi XV, ówczesnemu królowi Francji. W tym czasie sława Jeana-Baptiste’a-Siméona Chardina jako malarza życia mieszczan była już utrwalona. Jego obrazy, pokazywane w Luwrze na wystawach członków Królewskiej Akademii Malarstwa i Rzeźby oraz w Salonie Akademii cieszyły się ogromnym uznaniem recenzentów. Krytycy podkreślali mistrzostwo Chardina, jego wyszukany smak, naturalność w ukazywaniu codzienności. Dobrą passą i przychylnością recenzentów Chardin cieszył się do późnych lat 50. XVIII wieku. Wówczas skupił się na malowaniu martwych natur, które publice i krytykom, takim jak np. podziwiający go Denis Diderot, przypadły do gustu w o wiele mniejszym stopniu niż mistrzowskie sceny rodzajowe.

Chardin przyszedł na świat w rodzinie stolarza i snycerza, członka Akademii św. Łukasza. O wczesnych latach życia artysty niewiele wiadomo. Informacje z tego okresu wskazują, że pobierał nauki w pracowniach malarzy, których charakteryzowało odmienne podejście do sposobu edukacji adeptów sztuki: Pierre’a Jacquesa Cazesa, który polecał uczniom studiowanie jego własnych szkiców, i Noëla-Nicolasa Coypela, który z kolei uznawał malowanie „z natury”. Wiadomo też, iż pod kierunkiem Jeana-Baptiste’a Vanloo Chardin pracował nad odnawianiem fresków w pałacu w Fontainbleau. Za jego pierwszą samodzielną pracę uchodzi szyld nad sklepem cyrulika. W 1728 roku artysta został przyjęty w poczet członków Królewskiej Akademii Malarstwa.

Chardin był artystą dobrze osadzonym w instytucjonalnych realiach epoki, w której tworzył. Był członkiem Akademii, w jej ramach pełnił nawet różnego rodzaju funkcje (był m.in. radcą i skarbnikiem, odpowiadał za rozmieszczenie obrazów na Salonie), wystawienniczo związany był z instytucją Salonu, mieszkał w Luwrze, w służbowym apartamencie przyznanym mu przez Ludwika XV.  Jego droga twórcza i język artystyczny zdają się jednak iść pod prąd epoki. Wykształcenie artystyczne zdobył Chardin w istocie poza Akademią, nie podejmował tematyki uznawanej w jego czasach za najwyższy gatunek malarstwa: w jego dorobku nie znajdziemy wielkich kompozycji historycznych, scen mitologicznych, religijnych i z historii antycznej. Nie malował również Chardin bliskich gustowi rokoko scen dworskich, wyrafinowanych, ukazujących przepych, luksus i frywolność arystokratycznego życia.  Niewiele rysował, malując z natury nie wykonywał szkiców przygotowawczych, unikał charakterystycznego dla obrazów akademickich doskonałego wykończenia płótna, takiego dopracowania powierzchni malarskiej, że wszelkie ślady pracy artysty stawały się niewidoczne. Wprost przeciwnie, materia jego płócien jest bogata, ciężka, widać wszystkie pociągnięcia pędzla. Artysta upodobał sobie martwe natury, przedstawienia postaci we wnętrzach,  swą postawą i zainteresowaniami artystycznymi inicjuje nurt francuskiego malarstwa mieszczańskiego. Od wczesnych lat 30. tworzył sceny rodzajowe, które przyniosły mu sławę, były wielokrotnie powielane w medium graficznym i rozpowszechniane dzięki sztychom.

W nurcie malarstwa rodzajowego mieści się też Modlitwa przed posiłkiem. Wyobraźmy sobie skromnie wyposażone wnętrze utrzymane w złocistych, oliwkowych i brązowych tonach. Takie właśnie pomieszczenie namalował Chardin. Po lewej stronie, tuż pod ścianą, artysta ukazał komodę, na której stoją dzban i misa. Po prawej stronie, na zawieszonej na ścianie półce, odmalował kilka naczyń: miskę, flaszki, oraz podwieszony przy półce rondel. W centrum kompozycji znajduje się zasłany białym obrusem stół. Po prawej stronie stołu stoi lekko pochylona kobieta – guwernantka – przytrzymująca ręką talerz zupy. Ubrana jest w skromną brązową suknię z  szaroniebieskim fartuchem, spod której wyłania się biała bluzka, na głowie ma biały czepek. Po drugiej stronie stołu siedzi kilkuletnia dziewczynka w jasnej sukience i czepku przykrywającym włosy. Na pierwszym planie, na niskim drewnianym krzesełku, na którym zawieszony jest bębenek,  siedzi z kolei młodszy od niej chłopiec. Ukazany jest z profilu, ubrany w białą suknię, na głowie ma czerwony czepek. Jego ręce złożone są w geście modlitwy. Kompozycję uzupełnia niewielki rondelek stojący na trójnogu, usytuowany w prawym dolnym rogu kompozycji.

Zarówno tytuł obrazu, jak i sposób ukazania chłopca sugerują, iż dziecko odmawia modlitwę przed posiłkiem. Ukazany przez artystę intymny akt modlitwy jest w istocie dokumentem procesu socjalizacji, jakiemu poddawane były i są dzieci. Istotna jest tu zwłaszcza postać guwernantki, jako że to ona jest osobą, która czuwa nad kształtowaniem morale dziecka. Zwróćmy uwagę na swoiste odwrócenie porządku społecznego – guwernantka (kobieta), pochodząca z warstwy niższej niż jej podopieczni, góruje tu nad chłopcem, męskim potomkiem mieszczańskiej rodziny.

Modlitwa przed posiłkiem jest jednym z tych obrazów, które najpełniej oddają mistrzostwo Chardina. Współcześni cenili go przede wszystkim za subtelne wyczucie koloru, umiejętność dostrzeżenia i przełożenia na język malarski wielości barw przedmiotu, zmian jakim ulegały one pod wpływem światła i cienia. Denis Diderot pisał: „Człowiek ten jest pierwszym kolorystą Salonu i być może jednym z pierwszych kolorystów malarstwa”. Podkreślano, iż wzorem dla Chardina jest natura, a jego celem jej jak najwierniejsze oddanie. Przywołajmy raz jeszcze Diderota: „Tak długo własny obraz wydaje mu się niedobry, dopóki postawiony obok natury nie wytrzyma jej obecności”. Dla wielu obserwatorów współczesnych artyście, jak też dla dziewiętnastowiecznych komentatorów jego dzieła, płótna Chardina i idea natury oddanej w sposób jak najwierniejszy, były nierozłączne.

Izabela Kopania

Sugerowane lektury:

Kuno Mittelstädt, Jean-Baptiste-Siméon Chardin, Warszawa 1968.

Paula Radisich, Pastiche, Fashion, and Galanterie in Chardin’s Genre Subjects. Looking Smaart, Delaware 2013.