Jest to jedna z najsłynniejszych, rokokowych budowli pałacowych w Europie. Została wzniesiona z inicjatywy król Prus Fryderyk II w latach 1745-1747. Projektantem pałacu był królewski architekt Georg Wenzeslaus von Knobelsdorff, przy wydatnym współudziale samego króla, którego szkice były podstawą dla całej koncepcji. Budowla miała pełnić rolę letniej siedziby, jej charakter oddaje sama nazwa Sanssouci, zaczerpnięta z języka francuskiego i oznaczająca brak troski, zmartwień. Pałac był przekształcany w późniejszym czasie, m.in. w latach 1840-1842, według projektów Ludwiga Persiusa i na rozkaz króla Fryderyka Wilchelma IV.

Pałac należy do rozległego, królewskiego zespołu ogrodowo-rezydencjonalnego w Poczdamie. Lokalizacja letniej siedziby Fryderyka II była podporządkowana ogrodom tarasowym, które założono w 1744 r. na południowym stoku wzgórza Bornstedt. Szeroki stok został podzielony na sześć równej wysokości tarasów, które przypominają schody o ogromnych stopniach. Na każdym poziomie znajdowały się winnice, pomiędzy którymi, w równych odstępach umieszczono przeszklone wnęki kryjące drzewa figowe. W rok po założeniu tarasowej winnicy w 1745 r. król Fryderyk II zdecydował się na wzniesienie na szczycie stoku letniego pałacu. Projekt budowli był wykonany przez G.W. Knobelsdorffa, jednak szkice całej koncepcji jak i późniejsze poprawki były dziełem samego monarchy. Ten rodzaj projektowania budowli był powodem wielu napięć. Jedno z nieporozumień dotyczyło sposobu posadowienia całego pałacu. W koncepcji architekta pałac miał być wzniesiony na cokole dzięki któremu dla widza stojącego u podstawy wzgórza mógł być widoczny w całej okazałości. Jednak jednym z życzeń monarchy była możliwość wygodnego wychodzenia z pałacu bez konieczności pokonywania schodów, co zadecydowało o zmianie projektu. W efekcie tego oglądający pałac z dołu nie widzą jego podstawy, a cała bryła nieprzyjemnie jakby zanurza się za krawędzią wzniesienia. Nieporozumienia tego typu, jak i nieprawidłowości finansowe zadecydowały o zwolnieniu architekta w 1746 r., jego obowiązki przejął Johann Boumann. Jednak cechy stylistyczne zastosowane w Poczdamie i kojarzone z rokokowym stylem fryderycjańskim, w znacznej mierze były dziełem Knobelsdorffa i króla. W 1745 r. u stóp wzniesienia, na osi schodów prowadzących do pałacu założone geometryczny ogród, którego centralnym punktem jest wielka, okrągła fontanna (Grosse Fontäne), wokół której w 1750 r. ustawiono rzeźby bóstw mitologicznych i personifikacje czterech żywiołów

Tarasowo podzielony stok wzgórza stanowi kompozycyjną podstawę i dopełnienie dla parterowego pałacu wznoszącego się wzdłuż najwyższej krawędzi wzgórza. Na osi stoku, ku górze prowadzą szerokie schody (pierwotnie miały one 120 stopni, współcześnie ponad 130). Na poziomie każdego z tarasów są one podzielone na sześć, równych odcinków. Każdy z nich łagodnie zwęża się ku górze. Oś schodów dokładnie wyznacza środek pałacowej fasady. Pałac jest budowlą parterową, podstawą jego planu jest wydłużony prostokąt rozciągający się wzdłuż krawędzi wzgórza. Długa, piętnastoosiowa fasada pałacu jest przepruta dużymi, półkoliście zamkniętymi oknami w typie porte-fenetre (typ okna sięgającego do poziomu podłogi i umożliwiającego swobodne wychodzenie, współczesnym odpowiednikiem tego typu mogą być okna balkonowe). Oś budowli akcentuje półkolisty ryzalit (część budynku występująca przed lico elewacji) przykryty kopułowym dachem. W tym miejscu znajdują się najbardziej reprezentacyjne wnętrza pałacu westybul i Sala Marmurowa. Ściany pałacu mają piaskowo-żółty kolor, który współgra z zielenią tarasowego ogrodu i miedzianym pokrycie dachu. Z żółtawymi ścianami kontrastują kamienne, wykonane z piaskowca dekoracje rzeźbiarskie. Subtelnie dopełniają one kompozycję fasady. Pomiędzy dużymi oknami znalazły sie parzyste hermy (elemt arch. w formie zwężającego sie ku dołowi słupa, czasami zwieńczonego głową lub ujęciem popiersiowym) z półpostaciowymi przedstawieniami towarzyszy z orszaku Bachusa, bachantów i bachantek. Rozkołysane figury są dekorowane wieńcami i girlandami z winnej latorośli. Ta cześć dekoracji jednoznacznie nawiązuje do wina i stanowi ukoronowanie tarasowej winnicy. Dekorację fasady dopełnia biegnąca u podstawy dachu balustrada z rzeźbionymi wazami i puttami. Druga, północna elewacja pałacu jest mniej dekoracyjna. Rozciągający sie przed pałacem dziedziniec jest ujęty dwoma, półkolistymi ramionami kolumnad. Tworzy je 88 korynckich kolumn ustawionych w dwóch rzędach.

W zamierzeniach Fryderyka II pałac miał być intymną, prywatną siedzibą dostosowaną do osobistych oczekiwań monarchy, bez rozbudowanego programu reprezentacyjnego. Sam król zwykła mawiać o tej budowli „moja mała winnica”. W efekcie tego budowla stała się letnim pałacykiem w typie francuskiego maison de plaisance, wykorzystywanym jedynie od wiosny do wczesnej jesieni. Król mógł tutaj oddawać się swoim rozrywkom i pasjom na polu filozofii czy muzyki. Tu też gościł różne osobistości ówczesnej Europy.

Fryderyk II wykorzystywał pałac przez czterdzieści lat, zawsze przedkładając go ponad inne siedziby władców pruskich. Preferował oszczędny tryb życia unikając zbędnego splendoru. Z wiekiem jego oszczędność coraz bardziej przeradzała się w skąpstwo, co przejawiało się w braku inwestycji i remontów w samym pałacu. Sam władca zakładał, że ma on przede wszystkim przetrwać do końca jego życia. W swoje ostatniej woli zarządził aby pochowano go obok jego jedenastu chartów jak pisał: „bez pompy i przepychu (...) całkiem skromnie na wysokości tarasu, po prawej ręce, wchodząc do góry”. Następcy króla nie uszanowali tego życzenia, dopiero po licznych, historycznych perturbacjach związanych z burzliwymi dziejami Niemiec szczątki Fryderyka zostały pochowane we wskazanym miejscu w 1991 r.

Piotr Gryglewski

bibliografia:

Barok. Architektura, rzeźba, malarstwo, wyd. Könneman, Warszawa 2001.

Sztuka świata, t. 7, Warszawa 1989.

W. Tomkiewicz, Rokoko, Warszawa 1988.