Lata 60. XIX stulecia to czas dla Maneta szczególny. Wtedy bowiem powstały dzieła wyjątkowej rangi w jego dorobku, m.in. Śniadanie na trawie (1863) i Olimpia (1863). Dzieła, które wywołały poruszenie wśród publiczności i głęboko ją podzieliły. Konserwatywnie nastawieni miłośnicy sztuki odsądzali artystę od czci i wiary za łamanie ugruntowanych schematów, zarówno formalnych, jak i ikonograficznych. Zarzucali mu podejmowanie w malarstwie wątków zbyt współczesnych, a przy tym nie wpisujących się w stereotypowe widzenie określonych zagadnień. Zwolennicy Maneta podkreślali jego nowatorskie podejście do kwestii formalnych, jak też twórczą interpretację dorobku dawnych mistrzów. Autor Olimpii, malarz na wskroś nowoczesny, ale zarazem z szacunkiem podchodzący do sztuki dawnej, celnie ukazujący otaczającą go rzeczywistość, szczególnego obrońcę i admiratora własnej twórczości znalazł w osobie Émila Zoli (1840-1902), jednego z najwybitniejszych pisarzy II połowy XIX wieku. Wtedy i dziś uważany za głównego przedstawiciela naturalizmu, Zola był także wziętym i wpływowym dziennikarzem oraz krytykiem sztuki. Z zaangażowaniem broniąc Maneta przed atakami, jak też propagując jego twórczość zyskał sobie wdzięczność, jak też przyjaźń artysty. Ich wyrazem jest między innymi znajdujący się obecnie w Musée d’Orsay w Paryżu portret pisarza, namalowany w 1868 roku.

            Portret przedstawia Émila Zolę siedzącego na krześle obitym tkaniną w kwiatowe wzory. Pisarz ukazany został z prawego boku, z prawą nogą założoną na lewą, przy skraju masywnego, ciemnobrązowego, stojącego przy ścianie krótkiego biurka. Blat zapełniony jest rzędem stojących, w większości oprawionych w skórę książek, dosuniętych do ściany, wachlarza pastelowych brulionów wstawionych do drewnianej podstawki, a także porcelanowym, sporych rozmiarów kałamarzem, z którego wystaje pióro. Przed nim wyróżnia się leżąca na blacie, oprawiona w skórę książka o zabarwionych na czerwono brzegach kart. Na niej znajduje się kolejna, w miękkiej okładce. Na prawo od nich, widoczna ledwie we fragmencie, stoi ciemnobrązowa miska z owocem.

            Nad biurkiem ukazana została tablica w solidnej, brązowobordowej ramie. Do powierzchni tablicy przyczepione są trzy reprodukcje dzieł malarskich. Po lewej, zajmując całą jej wysokość, japońska rycina Utagawa Kuniaki II, przedstawiająca zapaśnika w ceremonialnym, bogatym, sięgającym kostek stroju. Prawa część zajęta jest przez, odpowiednio: na dole większą rozmiarami reprodukcją Olimpii samego Maneta, na górze zaś mniejszym, częściowo przez reprodukcję Olimpii zakrytym, Triumfem Bachusa Diego Velásqueza. W zaciemnionym wnętrzu na tle brunatnofioletowej ściany, w dalszym planie, za oparciem ustawionego skosem krzesła, na którym siedzi Zola, znajduje się też japoński parawan z przedstawieniem krajobrazowym. Powyżej parawanu dostrzec można jeszcze dolny fragment ozdobnej ramy.

            Pisarz, ubrany w proste, szaro-popielate spodnie, czarną marynarkę, rdzawe skarpetki i czarne buty, siedzi bokiem, jednak jego pociągła twarz, o wydatnym, wysokim czole, wyraźnie zarysowanych łukach brwiowych i prostym nosie, ukazana jest w trzech czwartych. Zola, o kruczoczarnych, gęstych, zaczesanych do tyłu włosach oraz gęstej, krótkiej brodzie i wydatnych wąsach, spogląda przed siebie, sprawiając wrażenie nieobecnego, zamyślonego. Prawą dłoń o podwiniętych palcach, trzyma na prawym udzie, w lewej ręce trzyma otwartą, bardzo dużą księgę z reprodukcjami dzieł malarskich.

            Portretując Zolę Manet pragnął nie tylko właściwie oddać modela, przedstawić go wiernie, ale też unaocznić widzowi to wszystko, co pisarza wyróżniało i co najpełniej świadczyło o jego osobowości, tale0ncie, zainteresowaniach oraz osiągnięciach. Równie ważnymi co sam portretowany elementami dzieła są przedmioty, jak też wyobrażenia, które go otaczają. Manet, ukazując pisarza przy biurku, na którym stoi sporych rozmiarów kałamarz z piórem, jak też wśród książek, podpowiada widzowi profesję Zoli. Trzymana w ręku otwarta książka to z kolei L’Histoire des Peintres Charlesa Blanca, jedno z ważniejszych opracowań dotyczących dziejów sztuki powstałych w dziewiętnastym stuleciu. Wybór tej pozycji poświadczać ma gruntowną wiedzę z zakresu historii sztuki, charakteryzującą Zolę, jego erudycję, jak też smak artystyczny. Nieprzypadkowy jest również dobór reprodukcji na tablicy wiszącej nad biurkiem. Rycina Utagawy Kuniaki II, jak też drugi orientalny element we wnętrzu, czyli parawan, są wskazówką, jak ważna dla Zoli była sztuka japońska, tak popularna w II połowie dziewiętnastego stulecia wśród artystów, krytyków czy też szerzej – europejskiej elity intelektualnej. Dzieło Velásqueza jest z kolei akcentem odnoszącym się do wspólnych zainteresowań Maneta i jego modela. Obaj bowiem szczególnie cenili sobie twórczość tego artysty, jak też, generalnie, malarstwo hiszpańskie. Reprodukcja Olimpii jest wymownym dowodem zainteresowania Zoli dorobkiem Maneta, świadectwem jego życzliwości względem kontrowersyjnego malarza. Równie istotna w tym kontekście jest znajdująca się na biurku broszura w niebieskawej okładce. Jest to bowiem jeden z ważniejszych tekstów krytycznych Zoli. Édouard Manet, étude biographique et critique, opublikowany w 1867 roku, jest apologią malarstwa Maneta. 

            Portret Emila Zoli doskonale obrazuje tak ważne dla indywidualnych karier artystycznych – zarówno w czasach obecnych, jak i w dawnych wiekach – relacje międzyludzkie, znajomości, przyjaźnie. Budzący kontrowersje, nie wpisujący się w powszechnie obowiązujące schematy artystyczne Manet znalazł w osobie Zoli, wybitnego, wpływowego, jak też odważnego pisarza i krytyka sztuki swojego obrońcę. Więcej, Zola wytrwale i z zaangażowaniem promował malarstwo Maneta. Ten ostatni z kolei za życzliwość pisarza odwdzięczył się portretem, podkreślającym horyzonty umysłowe pisarza, jak też jego zainteresowania. Co więcej – omawiany obraz zawiera motywy bliskie im obu, odnoszące się do sztuki japońskiej i hiszpańskiej, którą tak cenili. Tym samym traktować go można jako wyraz intelektualnej więzi łączącej Maneta z Zolą. W istocie stworzone przez malarza dzieło w znacznej mierze scementowało, ugruntowało ich przyjaźń.

Kamil Kopania

Bibliografia

André Dombrowski, Cézanne, Manet and the portraits of Zola, w: T. Balducci, H. Belnap Jensen, P. J. Warner (red.), Interior Portraiture and Masculine Identity in France, 1789-1914, Farnham 2011, s. 101-119

Theodore Reff, Manet’s Portrait of Zola, “The Burlington Magazine”, 117, 1975, s. 35-44

Katharina Schmidt (red.), Manet, Zola, Cézanne: das Porträt des modernen Literaten, Ostfildern-Ruit 1999

Barbara Wittman, Edouard Manet: “Porträt Emile Zola”, “Kunsthistorische Arbeitsblätter, 12, 2004, s. 29-36