„Rób linie młody człowieku, dużo linii, z pamięci lub według natury, to w ten właśnie sposób staniesz się dobrym artystą!” (cyt. za M. Porębski, „Dzieje sztuki w zarysie”) – powiedział Jean-Auguste-Dominique Ingres do dwudziestoletniego wówczas Edgara Degas. Młody adept malarstwa, który Ingresa darzył wielkim uznaniem, przyjął tę wskazówkę z entuzjazmem i pozostał jej wierny do końca swej artystycznej kariery.

Uformowany w szkole klasycznej Degas łączył jednak rysunkową tradycję neoklasycystyczną z impresjonistycznym zamiłowaniem do kolorów oraz przypadkowym komponowaniem płaszczyzny. Z entuzjazmem podchodził do fotografii. Był pierwszym z wielkich malarzy, którzy chętnie korzystali z aparatu fotograficznego. Dzięki niemu mógł uwieczniać ulotne chwile, momenty z życia paryżan. Choć historia sztuki zapamiętała go jako impresjonistę, z impresjonizmem łączyły go jedynie asymetryczne, niecentralne kompozycje, eksperymenty kolorystyczne i formalne, niestrudzone analizowanie różnych aspektów ruchu oraz przyjaźń z kilkoma kluczowymi przedstawicielami tego ruchu artystycznego, m.in. z Éduardem Manetem.

Nigdy zaś nie przyjął zasady dywizjonizmu (polegającej na rozbiciu plamy koloru na zasadnicze barwy widma słonecznego, które łączą się w oku widza w jednolite płaszczyzny barwne). Wolał stosować kolor lokalny, tj. barwę właściwa przedmiotom czy postaciom, niezmienioną przez refleksy i cienie pochodzące ze znajdujących się w pobliżu rzeczy. Niechętnie też malował w plenerze; nie pozwalał mu na to jego postępujący światłowstręt. W swych obrazach wolał wykorzystywać efekty światła sztucznego.

Pochodził z zamożnej, francusko-włosko-amerykańskiej rodziny. Urodził się w 1834 roku w Paryżu. W 1853 roku rozpoczął studia prawnicze, po roku jednak zrezygnował z nich, by podjąć naukę malarstwa w pracowni Louisa Lamothe’a. Wiele podróżował, kolekcjonował obrazy zarówno starych mistrzów, jak i współczesnych mu artystów. Był człowiekiem zamkniętym w sobie, samotnikiem, który uważał, że „artysta musi trwać w odosobnieniu, jego prywatne życie powinno być zupełnie nieznane” (cyt. za : S. Roe, Prywatne życie impresjonistów). Na starość spędzał czas w swojej pracowni, gdzie towarzyszyła mu jedynie służąca. Mimo postępującej choroby oczu tworzył do 1912 roku, a pięć lat później zmarł.

Na początku swej kariery artystycznej malował obrazy o tematyce historycznej, inspirując się pracami Davida i Ingresa (np. „Semiramida zakładająca miasto”, 1861). Spod jego pędzla wychodziły też indywidualne i zbiorowe portrety charakteryzujące się wyważoną kompozycją („Rodzina Bellelich”, 1858-1859). Później, pod wpływem Maneta, zainteresował się przedstawianiem życia codziennego paryżan; malował obrazy prezentujące, tancerki, praczki, kobiety w kąpieli. Od lat 60. XIX wieku na jego obrazach zaczęły pojawiać się motywy z wyścigów konnych. Temat ten zainteresował artystę podczas pobytów w posiadłości jego przyjaciela, Paula Valpinçona, w której pobliżu znajdował się hipodrom w Argentan.

Wyścigi konne, sport wywodzący się z Anglii, stały się w na początku XIX wieku bardzo popularne wśród francuskiej burżuazji. Wkrótce zaczęły inspirować także malarzy takich jak Carle Vernet i Théodore Géricault, będących pod wpływem twórców angielskich. Temat ten przyciągał także późniejszych malarzy, jak choćby Édouard Manet czy właśnie Edgar Degas. O ile Manet w swych obrazach chciał podkreślać elegancję wydarzenia, jakim były wyścigi konne, o tyle dla Degasa temat ten był okazją do studiów nad kształtem oraz ruchem koni. Interesowały go nie tylko zwierzęta, ale i ludzie: zarówno dżokeje, jak i publiczność, którą obserwował z taką samą uwagą. Artysta na swych obrazach starał się uchwycić ułamkowe momenty ruchu i niepowtarzalne sytuacje, przybliżał widza do przedstawionej na obrazie akcji, doskonale oddawał atmosferę wyścigów.

Jednym z takich obrazów jest dzieło pt. „Wyścigi konne” znane także jako „Jeźdźcy amatorzy”. Został on namalowany techniką olejną na płótnie o wymiarach 66 na 81 centymetrów. 

„Wyścigi konne” były jedną z pięciu prac, jakie w 1874 roku Degas podjął się namalować na zamówienie Jeana-Baptiste’a Faure’a, śpiewaka operowego oraz znanego kolekcjonera sztuki. Obraz znajdował się w jego zbiorach do 1893 roku, kiedy to Faure sprzedał go marszandowi Paulowi Durandowi-Ruelowi wraz z czterema innymi pracami Degasa. Następnie dzieło kupił hrabia Isaac de Camondo, a w 1911 zostało ono przejęte przez państwo jako dziedzictwo Francji i do 1986 roku wisiało w Luwrze. Dziś można oglądać je w Musee d'Orsay w Paryżu.

Degas, który był perfekcjonistą i przez wiele miesięcy, a czasem nawet lat, poprawiał swoje dzieła i rzadko uznawał je za ukończone, pracował nad „Wyścigami konnymi” przez ponad dekadę. Z jego listów do Faure’a wynika bowiem, że pracę nad obrazem zaczął dopiero 1876, a ukończył w 1887 roku. Wśród prac Degasa wiele jest szkiców i studiów do tego obrazu, np. dwa rysowane ołówkiem studia dżokejów z lat 1866-1868 czy dwa studia mężczyzn datowane na lata 1875-1877.

Jak pokazuje badanie promieniami rentgenowskimi obraz był kilkukrotnie przemalowywany. W pierwotnej wersji kompozycja była względnie symetryczna. Przez pierwszy plan przebiegało drewniane ogrodzenie, przy którym znajdowały się dwie postacie. Po lewej stała kobieta, podobna do tej znanej z obrazu Degasa zatytułowanego „Kobieta z lornetką” namalowanego w latach 1875-1876 znajdującego się w Galerii Nowych Mistrzów w Dreźnie. Być może obraz ten wykonany farbami olejnymi na kartonie był studium do „Jeźdźców amatorów”. Promienie rentgenowskie pokazały także inne umiejscowienie powozu, który Degas przeniósł z prawej, górnej części płótna w jego prawy narożnik. Domalował też dwie postaci znajdujące się po prawo. Także jeździec znajdujący się tuż za powozem pierwotnie odwrócony był tyłem do widza. W ostatniej wersji obrazu artysta obrócił konia i jeźdźca w lewo.

Po wielu próbach, szkicach i przemalowaniach powstała obecna, asymetryczna kompozycja, która wydawać by się mogła przypadkowa. Liczne szkice i wielokrotne przemalowania świadczą jednak o tym, że nie było tu miejsca na przypadek. Degas, który swoje obrazy malował w pracowni (nie lubił plenerów ze względu na swój światłowstręt), pragnął, podobnie jak inni impresjoniści, uchwycić chwilę, kopiować to, co widzimy w danym momencie. Uważał jednak, że „lepiej kopiować to, co widzi się już tylko w pamięci”. Wtedy bowiem odtwarza się tylko to, co się zapamiętało, co jest niezbędne. Dlatego chętnie sięgał po rozwiązania inspirowane rozwijającą się wówczas fotografią. Widać je w kompozycji „Jeźdźców amatorów”, która została „wykadrowana”, by wywołać w widzu wrażenie oglądania przypadkowej, ulotnej chwili zatrzymanej na płótnie. Dostrzegalne są tu także wpływy sztuki japońskiej, o czym świadczy asymetria i pojawianie się dużych, płaskich płaszczyzn w kompozycji, która zaliczana jest dziś do najbardziej oryginalnych scen wyścigów konnych w historii malarstwa.

Degas umieścił całe wydarzenie na tle wiejskiego krajobrazu, na zielonej murawie wśród pagórków. W oddali na wzgórzu widać miasteczko, a ponad nim pas szarawego nieba spowitego chmurami. Po lewej stronie przed wzgórzami przejeżdża pociąg, o czym informują nas jedynie kłęby białego dymu, bo sama maszyna zarysowana jest zaledwie kilkoma pociągnięciami pędzla. Pociąg przesłania postać „wpadającego w kadr” jeźdźca w żółtej bluzie i czapce oraz białych spodniach, który ściąga wodze swego galopującego kasztanowego konia.

W prawym dolnym rogu obrazu widzimy fragment powozu ze składanym dachem, na dużych, żółtych, prawdopodobnie drewnianych kołach. W powozie siedzi dama ubrana w szarą suknię i jasny, słomkowy kapelusz ozdobiony błękitnymi i żółtymi kwiatami. Przed powozem pochyla się brodaty mężczyzna w szarym płaszczu i czarnym cylindrze. Jego obrócona tyłem do widza sylwetka jest obcięta przez ramę obrazu, widzimy tylko jego lewe ramię i fragment głowy. Lewa dolna część płótna pozostaje niezagospodarowana, porasta ją trawa, brak na niej jakichkolwiek postaci czy przedmiotów.

Tuż za powozem widzimy trzech dżokejów. Jeden z nich, ubrany w jasnoróżowa kurtkę z czarnymi rękawami, białe spodnie oraz brązowe, wysokie buty jeździeckie, siedzi na kasztanowym koniu. Widzimy jego lewy profil. Czerwona czapka odsłania jego czarne, krótkie włosy. Sylwetka jest lekko pochylona, a wzrok skierowany w stronę widza. Pozostali jeźdźcy jadą w przeciwnym kierunku. Artysta również ukazał ich w profilu. Jednakże widoczna jest twarz tylko tego ubranego w niebieski strój, znajdującego się bliżej prawej krawędzi płótna. Drugi jeździec, dosiadający gniadego konia, ubrany w czerwoną kurtkę i pomarańczową czapkę, ma głowę lekko odwróconą w głąb obrazu, w kierunku zgromadzonej tam licznie publiczności.

Widzów Degas umieścił na dalszym planie, mniej więcej w połowie płótna, tworząc wielobarwny pas sylwetek oddzielający pierwszy plan od tła. O ile jeszcze postaci pierwszoplanowe zarysowane są dość wyraźnie, o tyle obserwujący wyścig widzowie zredukowani zostali do przeplatających się ze sobą jasnych i ciemnych plam kolorów (żółci, szarości, błękitu) naniesionych gęsto obok siebie. Degas zrezygnował tu z realistycznego rysunku widocznego we wcześniejszych jego pracach (np. „Powóz na wyścigach”, 1872) na rzecz układu szerokich plam barwnych. Wciąż interesowała go elegancja i taneczna gracja koni, jednakże w „Jeźdźcach amatorach” wszystkie postacie, sylwetki zwierząt mieszają się w harmonii kolorów.

Obraz ten jest jedną z wielu prac o tematyce jeździeckiej znajdujących się w dorobku Degasa. Dla pochodzącego z bogatej rodziny artysty środowisko zafascynowanej wyścigami konnymi burżuazji było otoczeniem poniekąd naturalnym, w którym dostrzegł nie tylko okazję do analizowania urody koni w ruchu, ale też dokumentowania barwnego spektaklu towarzyskiego, jakim były zawody jeździeckie. Goście hipodromów, eleganccy panowie w cylindrach, piękne damy w strojnych sukniach i kapeluszach, dżokeje, znakomicie podpatrzone w swych ruchach konie stały się dla malarza jednym z głównych motywów artystycznego dorobku.

Karolina Stężalska

Bibliografia

S. Bartolena, Degas i impresjoniści, Klasycy sztuki, t. 26,  Warszawa 2006

M. Cecchetti, F. Castellani, Edgar Degas. Życie i twórczość, Warszawa 2000.

J. P. Crespelle, Degas i jego świat, Warszawa 1977.

A. Dulewicz, Słownik sztuki francuskiej, Warszawa 1977

B. Growe, Edgar Degas 1834-1917, Köln 2001

J. Jaśkiewicz, Edgar Degas. Samotny arystokrata wśród paryskiej bohemy, https://niezlasztuka.net/o-sztuce/edgar-degas-arystokrata-wsrod-paryskie...

Słownik terminologiczny sztuk pięknych, pod red. K. Kubalskiej-Sulkiewicz, Warszawa 2013

S. Roe, Prywatne życie impresjonistów, Warszawa 2007

J. Sutherland Boggs, Degas [exposition], katalog wystawy organizowanej w  Galeries Nationales d'Exposition du Grand Palais, Nationall Gallery Ottawa oraz Metropolitan Museum of Arts w Nowym Jorku, Paryż-Ottawa-Nowy Jork 1988