Zdarza się, że odkrycia w malarstwie i nowe idee w sztuce powstają  za sprawą zbiegów okoliczności i niewielkiego pudełka po cygarach.

Jedna z kompozycji, istotna dla rozwoju XX-wiecznej awangardy została namalowana przez francuskiego malarza Paula Sérusiera na wieku opakowania po cygarach, wykonanego z drewna wiśniowego. Obraz ma zaledwie  21, 5 centymetrów szerokości i 27 centymetrów wysokości. Pomimo niewielkich rozmiarów zachwyca feerią nieskazitelnie czystych i nasyconych barw.

Analizowana kompozycja na drewnie pt.  Le Talisman, l'Aven au Bois d'Amour, to rezultat twórczego spotkania i rozmowy, którą odbył Paul Sérusier z Paulem Gauguinem latem 1888 roku w Pont - Aven, miejsca, gdzie kolonia kilkunastu artystów z dala od wpływów i zgiełku Paryża poszukiwała nowych bodźców twórczych. Surowy krajobraz Bretanii, prostota sztuki ludowej, niezmanierowane środowisko rdzennych mieszkańców sprzyjają inspiracjom. Prowokują do kolorystycznych i kompozycyjnych eksperymentów, wykraczających poza ramy popularnego wówczas stylu impresjonistycznego, skoncentrowanego na rejestrowaniu wrażeń świetlnych i modelunku światłocieniowego za pomocą drobnych plam barwnych.

Gauguin pod koniec lat 80 XIX wieku, po porzuceniu pracy maklera często odwiedzał Pont - Aven, aby kontemplować  tamtejszy folklor, i przekładać go na nową rzeczywistość we własnych obrazach. Malowane płaskimi plamami, obwiedzione grubym konturem postacie wieśniaków, elementy krajobrazu, przypominają witraże w średniowiecznym kościele. Kompozycje pozbawione wyraźnego światłocienia, zasad perspektywy, spłaszczone, zdeformowane, zredukowane wyłącznie do najważniejszego czynnika - koloru, zyskują nowy wymiar sensu.

Tu w Bretanii, pod egidą mistrza Gaugina, wówczas 24 letni Sérusier ( urodzony  9 listopada 1864 w Paryżu - zmarł. 7 października 1927 w Morlaix) otrzymuje najważniejszą lekcję malarstwa, której dotychczas nie otrzymał w paryskiej Académie Julian. Podczas ich wspólnego spaceru nad brzegiem rzeki, Paul Gauguin wygłasza pouczającą mowę na temat rozciągającego się przed ich oczami krajobrazu:

Jak widzi pan te drzewa? Są żółte?

W takim razie niech pan użyje najwymowniejszej żółci z pana palety.

Ten cień jest raczej niebieski ?

Niech namaluje go Pan używając czystej ultramaryny.

Te liście są czerwone?

Niech Pan użyje cynobru

Paul  Gaugin zachęca Sérusiera do porzucenia naśladownictwa rzeczywistości, na rzecz używania czystych, niezakłóconych barw, do wyolbrzymienia własnej wizji i ubrania obrazu w osobistą logikę symbolu oraz dekoracji. Wskutek tychże porad powstał obraz Talizman, początkowo nazwany Lasem miłości.

Zgodnie z adnotacją na rewersie obraz został wykonany  w październiku 1888 roku, pod kierunkiem Gauguina przez P. Serusiera w Pont- Aven.  Kompozycja w układzie pionowego prostokąta przedstawia krajobraz nadrzeczny w rejonie Bretanii. Brzeg rzeki po obu stronach porasta gęsty szpaler buków. Uwidaczniają się one także w odbiciu lustra wody, stanowiącym główny, pierwszy plan obrazu. W tafli lustra wody widz dostrzeże także fragment rozpościerającego się ponad drzewami nieba.

 Na dalszym planie, szpaler nadrzecznych drzew kieruje wzrok widza wgłąb obrazu, wprost ku niewielkiemu budynkowi młyna nakrytego dwuspadowym dachem. Znajduje się on w górnej części  części obrazu. Położony jest nad rzeką, pośród drzew.

Główną oś kompozycji wyznacza ukośna linia występująca po lewej stronie, w połowie wysokości obrazu. Wpisana w linię brzegową i szpaler drzew, przecina płótno na dwie części, oddzielając widok rzeczywisty  od jego lustrzanego odbicia w wodzie. Zagęszczenie osi pionowych  występuje z lewej, i w centralnej części kompozycji. Wyznaczają je pnie drzew wraz z koronami, widoczne wyraźnie także w lustrze wody. 

Najistotniejszą kwestią w obrazie Talizman l'Aven au Bois d'Amour jest kolorystyka i sposób jej opracowania na tak niewielkiej powierzchni. Cała kompozycja zbudowana jest z różnokształtnych, różnokolorowych plam barwnych, w formie pionowych smug, kładzionymi dynamicznymi ruchami  płaskiego pędzla. Artysta nakładał farbę grubymi warstwami, zatrzymując w ich strukturze wyraźny ruch narzędzia.

Zgodnie ze wskazówkami Paula Gauguina, Paul Sérusier wprowadził do kompozycji jako dominujące barwy: ciepłą, nasyconą  żółć, błękit ultramaryna, jasną zieleń oraz cynober. Za ich pomocą, odzwierciedlił wiejski krajobraz w mocno uproszczony, subiektywny sposób. Zrezygnował z tradycyjnego, walorowego modelunku światłocieniowego, odtwarzając go wyłącznie za pomocą koloru i plamy barwnej.

W górnej części, z lewej strony obrazu artysta namalował listowie drzew dwiema dużymi  plamami:  jasnej zieleni oraz nasyconej żółci, wzbogacone akcentami ciemnej zieleni i niebieskiego .Pnie drzew po lewej stronie rzeki przedstawiono w jaskrawym odcieniu błękitu typu ultramaryna, przypominającego kolor bezchmurnego nieba. Ten sam kolor został wprowadzony przez artystę również w partii prześwitów pomiędzy drzewami, oraz w lustrzanym odbiciu tafli wody. Tło, na którym namalowano drzewa po lewej stronie płótna, artysta opracował w odcieniu żywej, jasnoczerwonej barwy typu cynober (czerwień zbliżająca się do pomarańczy). Stanowi ona wydatny kontrast dla ww. błękitnych pni drzew, uwypuklający głębię i przestrzeń krajobrazu.

Prawą, skąpaną w cieniu stronę obrazu tj. budynek młyna i porośnięty drzewami brzeg rzeki, artysta nakreślił za pomocą ciemniejszej, nasyconej kolorystyki. Listowie drzew zaznaczył głęboką zielenią, zaś ich odbicie w tafli wody nakreślił kolorem granatowym, ciemnozielonym, z drobnymi plamami w kolorze ciemnej pomarańczy. Zabudowę młyńską zaś namalował za pomocą intensywnego błękitu i granatu.

Najmocniejszym, najdobitniejszym akcentem kolorystyczym kompozycji jest niewielka plama czystej, intensywnej bieli zlokalizowana w centrum obrazu, tuż obok budynku młyna. Widoczna w dolnej części obrazu tafla wody powiela intensywność schematu barw odbijających się w niej drzew i wspomnianego, białego punktu światła obok zabudowy. Dodatkowo wyróżnia tę partię niebieska plama odzwierciedlająca intensywność kolorytu rozpościerającego się ponad drzewami nieba.

Czysty, niemal wyciśnięty z tubki kolor, brak zaznaczonego światłocienia, zredukowanie kształtu drzew, budynku do płaskich form czyni z obrazu kompozycję niemal abstrakcyjną, dynamiczną , nacechowaną dużym ładunkiem  ekspresji. Pomimo, iż namalowana scena nie odzwierciedla rzeczywistości, to mocne kontrasty barw pomiędzy występującymi w kompozycji elementami uwydatniają realne natężenie światła występującego w naturze.

Z powyższych względów, Talizman l'Aven au Bois d'Amour został uznany za ikonę, talizman,  gdy tylko Sérusier po powrocie z wakacji pokazał je swoim kolegom po fachu z Académie Julian  (m in. Maurice Denisowi i  Pierre Bonnard). Entuzjastycznie przyjętą pracę natychmiast okrzyknięto założycielskim dziełem świeżo uformowanej, awangardowej grupy nabistów, zaś Paula Sérusiera uczyniono jej formalnym przywódcą. Syntetyczny krajobraz,  zrealizowany w wyniku artystycznego eksperymentu idealnie wpisywał się w założenia programowe ruchu, mocno inspirującego się twórczością Paula Gauguina.

(Kim byli nabiści i czym był nabizm ? To założona w 1890 roku w Paryżu grupa, zrzeszająca  kilkunastu malarzy, m in.  Paula Ransona, Félixa Vallotton,  Maurice Denisa,  Pierre Bonnarda , Édouarda Vuillarda, Ker-Xaviera Roussela, Georgesa Lacombe’a i Aristide Maillol. W swojej twórczości łączyli płaszczyznowy sposób malowania z mistyczną symboliką, aktualnymi trendami intelektualnymi. Nazywając siebie nabi, co po hebrajsku oznacza  nawiedzony prorok  lub ten, który odbiera sygnały z innego świata, odrzucili idee akademickiego malarstwa, naśladownictwa rzeczywistości na rzecz ujawnienia w obrazach czystych doznań wynikających z obserwacji  świata).

            Chociaż talizman Paula Serusiera uznany został za dzieło istotne dla środowiska nabistów, to nigdy nie został wyeksponowany na znaczącej wystawie za życia artysty. Widziano w nim raczej eksperyment, niż kompletne dzieło sztuki.  Po śmierci malarza, obraz pozostał w prywatnej kolekcji Maurice Denisa aż do 1943 roku, by następnie trafić na następne 40 lat do prywatnych kolekcji. Dopiero w 1985 roku, za sprawą  pośrednictwa organizacji Lutčce, obraz został nabyty przez Musée d'Orsay w Paryżu, gdzie możemy podziwiać go do dziś.

Poprzez pozornie nieuporządkowaną plamę barwną, krystaliczny porządek palety kolorystycznej, obraz Talizman l'Aven au Bois d'Amour  Paula Serusiera jest pierwszym, XIX wiecznym manifestem abstrakcjonizmu, wykraczającym daleko poza standardy obowiązujących wówczas trendów w sztukach plastycznych. Zwiastującym przemianę, której dokona w następnym wieku twórczość Wassily’ ego Kandinsky’ego.

Justyna Lubas - Wałęcka

Bibliografia

H. H. Hofstatter, Symbolizm, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1987 r

K. Nowakowska - Sito, Symboliści w:  Sztuka Świata , tom 8, wyd Arkady 2009 r.

C. Bernardi, E. G. des Buttes-Fresneau,  Le "Talisman" de Sérusier, une prophétie de la couleur,  katalog wystawy Musée d'Orsay 2018