Aleksander Gierymski urodził się w Warszawie 30 stycznia 1850 roku. Jako siedemnastolatek rozpoczął studia artystyczne w pełniącej funkcję szkoły sztuk pięknych, warszawskiej Klasie Rysunkowej, które w latach 1868–72 kontynuował w Akademii Sztuk Pięknych w Monachium. Nauka pod kierunkiem Rafała Hadziewicza (1803–1886) a następnie Franza Adama (1815–1886), Georga Hiltenspergera (1806–1890), Alexandra Strähubera (1814–1882), Hermanna Anschütza (1805–1880) i wreszcie w klasie Karla von Piloty (1826–1886) ukształtowała akademicki warsztat malarza. Kontakty ze środowiskiem polskich artystów w kręgu monachijskiej pracowni Józefa Brandta (1841–1915) oraz wpływ starszego brata – Maksymiliana (1846–1874), przyczyniły się do uformowania jego postawy jako realisty, co znajdzie odzwierciedlenie w późniejszych pracach. W okresie od 1873 do 1879 roku, Gierymski przebywa w Rzymie, na krótko wraca do Warszawy, następnie podróżuje po Italii odwiedzając Wenecję i Weronę. W tym czasie wyraźnie ujawnia się jego fascynacja włoskim malarstwem renesansowym, budzi się też głębsze zainteresowanie studiami nad barwą i światłem. Lata 1879–1884 to najciekawszy pod względem artystycznym czas w karierze Gierymskiego. Mieszkając w Warszawie, tworzy najwybitniejsze dzieła polskiego realizmu, ukazujące życie miejskiej biedoty, robotników, Żydów – ich zmagania z trudami dnia codziennego, ciężką pracę i święta. Malowane przez niego postacie wydają się być zespolone z otaczającym je krajobrazem – nędznymi zaułkami, wiślanym nadbrzeżem, gwarnymi ulicami i ubogimi przedmieściami. Gierymski nie wnika w psychikę swych bohaterów, pomimo tego stanowią oni integralny elementem stworzonego na jego płótnach universum. Charakterystyczne dla niego dążenie do obiektywnej rejestracji rzeczywistości było jednym z kluczowych założeń realizmu, forsowanego w tym czasie przez malarza Stanisława Witkiewicza (1851–1915) oraz krytyka i powieściopisarza Antoniego Sygietyńskiego (1850–1923) – obu związanych z warszawskim pismem „Wędrowiec”. Popularny tygodnik, którego tematyka początkowo ogniskowała się wokół geografii i przyrody, po objęciu w 1884 roku redakcji przez dziennikarza, literata i krytyka Artura Gruszeckiego (1852–1929) zmienił profil, proponując czytelnikom artykuły poruszające kwestie społeczne, polityczne, filozoficzne i artystyczne. Gierymski zaprzyjaźniony z Witkiewiczem i Sygietyńskim współpracował z „Wędrowcem” publikując na jego łamach ilustracje z motywami miejskimi.

W 1884 roku artysta wyjechał z Warszawy i rozpoczął wieloletnią podróż po Europie. Przebywał w Austrii, Niemczech i Włoszech. W ostatniej dekadzie stulecia trzykrotnie odwiedził Paryż, gdzie zetknął się z impresjonizmem i neoimpresjonizmem, co miało konsekwencje dla jego artystycznych poszukiwań. Do kraju wracał na krótko, goszcząc w Warszawie i Krakowie. Zmarł 8 marca 1901 roku w Rzymie.

1. Znajdujący się w zbiorach Muzeum Śląskiego w Katowicach obraz Żydówka z cytrynami jest repliką Pomarańczarki z kolekcji warszawskiego Muzeum Narodowego. Pierwszym właścicielem dzieła był zamożny ziemianin i mecenas sztuki Ignacy Karol Korwin-Milewski (1846–1926), który w 1924 roku odsprzedał je znanemu antykwariuszowi Abe Gutnajerowi (1888–1942). Pięć lat później wizerunek kobiety handlującej owocami znalazł się w muzeum w Katowicach.

Obraz należy do najlepszych przykładów realizmu w malarstwie polskim. Doskonale odzwierciedla ówczesne zainteresowania artysty – poszukiwanie autentyzmu i sposobów obiektywnej prezentacji rzeczywistości. Konsekwencją tych dążeń było wierne, drobiazgowe odtwarzanie zaobserwowanych zjawisk i niemal fotograficzny charakter malarskich przedstawień. Porównanie do fotografii nie jest w tym przypadku bezzasadne. Inspiracją dla kilku obrazów Gierymskiego, w tym także wizerunków żydowskiej handlarki, były prace znanego fotografa Konrada Brandla (1838–1920), który w 1879 roku stworzył cykl ukazujący miejskie widoki i charakterystyczne warszawskie typy. Kilka lat później Brandel skonstruował migawkowy aparat, nie wymagający użycia statywu, dzięki czemu jego zdjęcia wykonywane w plenerze zyskały charakter reportażowy. Wśród wielu prac warszawskiego fotografa znalazły się również studyjne wizerunki kobiety z koszami owoców. Na ich podstawie – modyfikując nieco kompozycję pierwowzoru – Gierymski, wykonał kilka wersji tego samego motywu, były to: Handlarka owoców (1880), Żydówka stojąca z dwoma koszami (1880), Żydówka z pomarańczami (1881) oraz Żydówka z cytrynami (1881).

Malując Żydówkę z cytrynami, artysta stworzył przejmujące wyobrażenie biedy i samotności. Tytułowa postać stanowi dominantę kompozycji, wyznaczając zarazem jej oś. Ujęta w dużym zbliżeniu od kolan w górę, została oddana z fotograficznym realizmem, widocznym szczególnie w sposobie opracowania fizjonomii modelki. Kobieta jest ubrana w zniszczone ubranie – długą ciemną spódnicę i zakrywający ramiona gruby szal, spod którego widać fragmenty rękawów obszytych czarnymi, dekoracyjnymi taśmami. Jej włosy – spięte z tyłu głowy, z przodu gładko zaczesane na boki, rozdzielone pośrodku przedziałkiem, zdobi zawinięta chusta. Handlarka z trudem dźwiga, zawieszone w zgięciach łokci dwa wiklinowe kosze z owocami. Zniszczone dłonie bez przerwy zajęte robótką, dziergają rękaw a może serwetę…Kosz z lewej strony wypełniają cytrusy. Wbrew tytułowi nie są jednak to cytryny a pomarańcze, wśród których zaplątał się jasny kłębek wełny. Owoce w drugim koszu zasłania pogniecione płótno. Gierymski po mistrzowsku oddał nie tylko szczegóły postaci, ale także subtelne relacje barwne. Pomarańczowe owoce i biała włóczka, mieniący się rdzawymi odcieniami szal i chusta na głowie, szaro-błękitne akcenty na zniszczonym ubraniu, świetliste niebo. Kolorystyka obrazu nawiązuje do stylu szkoły monachijskiej, ale sposób opracowania partii ubrania czy tła ma charakter bardziej impresyjny.

2.  Starą Żydówkę spotykamy na wiadukcie Pancera. Stoi opierając się o balustradę a jej lekko zgarbiona sylwetka wyraźnie odcina się od zamglonego tła, na którym widać zarysy domów i wieże kościoła św. Krzyża. Drobną, zmęczoną twarz pokrywa siateczka zmarszczek, w głęboko osadzonych oczach czai się rezygnacja. Ciepły kolor owoców kontrastujący z szarością otoczenia, przypomina o słonecznych, odległych krainach. Kilka miesięcy wcześniej, słodkie pomarańcze rosły w zielonych gajach Palestyny. Zebrane przez arabskich ogrodników, załadowane na statki płynące do Europy, wyruszyły z portu w Jafie by po długiej podróży znaleźć się w koszu żydowskiej handlarki w Warszawie. W pochmurny dzień, gdy obojętni przechodnie stawiając wysoko kołnierze w ochronie przed wilgocią i chłodem, mijają szybko zmęczoną Żydówkę, nikt nie myśli o soczystych owocach. Przez krótką chwilę, zatrzymujemy się i przyglądamy kobiecie, chwytając jej spojrzenie odkrywamy tajemnicę przemijania. Przez moment czujemy się nieswojo i odchodzimy pospiesznie – zawstydzeni nieoczekiwanym współczuciem.

Irmina Gadowska

Bibliografia

Haake M., Figuralizm Aleksandra Gierymskiego, Poznań 2015.

Lejko K., Warszawa w obiektywie Konrada Brandla, Warszawa 1985.

Malinowski J., Imitacje świata: o polskim malarstwie i krytyce artystycznej drugiej połowy XIX wieku, Kraków 1987.

Masłowska A., Aleksander Gierymski i fotografia w: Aleksander Gierymski 1850-1901, (kat. wyst.) Warszawa 2014.