Obraz symboliczny Polski, zwany też czasami Alegorią Polski, otwiera serię dziewięciu rysunków wykonanych przez Artura Grottgera (1837–1867) czarną kredką na kartonie, w znaczącym w historii Polski roku 1863. Wówczas to na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego (w Królestwie Polskim, na Litwie i na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów), od stycznia do jesieni, toczyło się powstanie przeciwko Imperium Rosyjskiemu, zwane powstaniem styczniowym. Cykl ów, opatrzony tytułem Polonia i dotyczący wydarzeń powstańczych w Królestwie Polskim, jest jednym z dwóch poświęconych zrywowi niepodległościowemu 1863 roku. Drugi, zatytułowany Lithuania, odnosi się do wydarzeń na Litwie. Wraz z innymi cyklami rysunkowymi artysty – Warszawą I, Warszawą II  i Wojną – stanowią one monumentalną epopeję narodową opowiedzianą językiem obrazów. Grottger z ogromnym wyczuciem splótł w nich mity narodowe i narodowe symbole, mikrohistorie jednostek z historią narodu, tragizm ze wzniosłością, martyrologię z mesjanizmem.

Zanim przejdziemy do karty tytułowej opatrzonej inskrypcją Obraz symboliczny Polski, skupmy się na pozostałych rysunkach składających się na cykl Polonia. Przedstawiają one następujące kolejno sceny: przymusowy pobór do wojska carskiego Polaków podejrzanych o działalność konspiracyjną; kucie kos bojowych dla powstańczych oddziałów kosynierów; bliżej nieokreśloną bitwę; Żyda ostrzegającego powstańców ukrywających się w wiosce; obronę dworu szlacheckiego przed nacierającymi wojskami rosyjskimi; wnętrze dworu zniszczonego przez wojska carskie; opłakiwanie powstańca; rodziny szukające bliskich na pobojowisku. Na kolejnych kartach Polonii trudno doszukiwać się przełomowych momentów, wielkich wydarzeń czy kluczowych postaci. Bohaterami Grottgera są osoby anonimowe, będące tym samym figurami polskiego społeczeństwa in genere. Unikając mówienia o powstaniu poprzez osoby i wydarzenia możliwe do zidentyfikowania, a sięgając po mikrohistorie posiadające wymiar nieco bardziej ogólny, artysta nadał narracji na temat powstania wymiar uniwersalny. Dzięki temu też wydarzenia współczesne mu nabrały rangi historii – najwyżej cenionej w obowiązującej wówczas akademickiej hierarchii gatunków.

Przedstawienie widniejące na karcie tytułowej ma wymiar alegoryczny. Jak wszystkie kompozycje tego cyklu mieści się w leżącym prostokącie, którego górna krawędź jest zamknięta łukiem koszowym. Czteroosobowa grupa figuralna została ukazana na tle monumentalnej architektury. Dostrzec można fragment kolumny, schody, fragmenty postumentów. Na najbardziej masywnym, z postumentów, umieszczonym w centrum kompozycji, znajduje się napis „Polonia”. Narysowane przez Grottgera postaci znajdują się niemal w centrum kompozycji, są jedynie nieznacznie przesunięte w prawo. Figura Polonii została przedstawiona pod postacią siedzącej kobiety spowitej w obszerne szaty, której głowa i twarz są zasłonięte kapturem. Ręce kobiety są skute; z okowów uwalnia ją młody chłopak siedzący po jej prawej stronie. Na głowie ma czapkę frygijską, symbol wolności wywodzący się jeszcze z tradycji antycznej. Takie czapki zyskały ogromną popularność we Francji w dobie rewolucji. Na lewo od kobiety, nieco niżej, siedzą dwaj nadzy mężczyźni. Obydwaj są wyraźnie poruszeni, na ich twarzach rysują się silne emocje. Obydwaj patrzą nieprzytomnie przed siebie, wydają się wyobcowani z całej sceny, nieobecni w planie rzeczywistym. Komentatorzy twórczości Grottgera twierdzą, że scena ta łączy w sobie przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Ruiny, w których osadzona jest grupa figuralna, mają reprezentować przeszłość, świat i stary porządek, które właśnie legły w gruzach; zaś dwaj młodzieńcy wybiegają wzrokiem w przyszłość.

Rysując kolejne sceny cyklu Polonia Grottger operował wyłącznie czarną kredką i blikami bieli. Pod względem wykorzystanych materiałów jego warsztat był bardzo skromny, wręcz ascetyczny. Przy tak niewielkiej gamie możliwości technicznych artysta zdołał jednak stworzyć dzieło niezwykle sugestywne. Operował manierą realistyczną, ale rysowane sceny nasycał dużym ładunkiem emocjonalnym. Twarze postaci bliskie są portretom psychologicznym. Grottger przekonująco pokazuje ich rozpacz, ból, strach i determinację. Bohaterowie poszczególnych ujęć wykonują ekspresyjne gesty, które artysta oddaje w sposób przerysowany. Kontrast czarnej kredki i blików bieli pozwala mu stworzyć romantyczny, wręcz mistyczny nastrój. Nie bez znaczenia dla budowania tego nastroju jest też fakt, że poszczególne postaci i elementy świata przedstawionego wydają się jakby rozmazane, roztarte, spowite we mgle.

W oczach zarówno współczesnych, jak i późniejszych odbiorców cykle Grottgera niczym w soczewce skupiały idee patriotyzmu, oporu i walki o wolność. Wielokrotnie powielane tak w mediach graficznych, jak i w fotografii, są do dziś jednymi z najbardziej popularnych obrazów mówiących o 19-wiecznej historii Polski i mentalności tych, którym bliskie były romantyczne idee mesjanizmu i walki o niepodległość. W końcu sam artysta także należał do gorących zwolenników powstania 1863 roku.

Izabela Kopania

Bibliografia

W. Juszczak, Artur Grottger. Pięć cyklów, Warszawa 1957 (także wydania późniejsze: 1959, 2007).

M. Bryl, Cykle Artura Grottgera. Poetyka i recepcja, Poznań 1994.

M. Sobieraj, „Polonia” Artura Grottgera: treści ideowe i struktura cyklu, „Folia Historiae Artium. Seria Nowa”, t. 2-3, 1996/1997, s. 109 – 139.

A. Król, Artur Grottger, Szczecin 2001.