Stanisław Witkiewicz (1851-1915), polski malarz, architekt, krytyk i teoretyk sztuki, pisarz, twórca i propagator stylu zakopiańskiego, ojciec Stanisława Ignacego. Pochodził ze Żmudzi, po powstaniu styczniowym wraz z rodziną przebywał na zesłaniu w Tomsku na Syberii. W latach 1869-1871 studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, później w latach 1872-1875 w Monachium. Uczęszczał tam do pracowni H. Anschütza i związał się z polską kolonią artystyczna nawiązując przyjaźń m.in. z Aleksandrem Gierymskim, Józefem Chełmońskim i Adamem Chmielowskim. Od końca 1873 mieszkał w Warszawie. W 1884 zaczął współpracę z tygodnikiem „Wędrowiec” kładąc podwaliny pod nowoczesną krytykę artystyczną. Zbiór jego artykułów pod tytułem Sztuka i krytyka u nas został opublikowany w 1891. W 1890 przeniósł się na stałe do Zakopanego gdzie bywał już wcześniej w latach 80. wyjeżdżając na kuracje. Był zafascynowany sztuką Podhala, stworzył podstawy tak zwanego stylu zakopiańskiego. Jego założenia przedstawił w publikach: Styl zakopiański. Zeszyt I. Pokój jadalny (wydany w 1904) i Styl zakopiański. Zeszyt II. Ciesielstwo (wyd. 1910). Był autorem książek Na przełęczy (1891), w której zawarł szereg informacji o kulturze i tradycji Podhala i zbioru nowel Z Tatr (1907). Ze względu na pogłębiającą się gruźlicę w 1908 osiadł w Lovranie na Istrii gdzie zmarł w 1915 r.

W swojej twórczości malarskiej ukazywał sceny rodzajowe, pejzaże, sceny z powstania styczniowego, dość rzadko portrety. Był twórcą i propagatorem stylu zakopiańskiego w architekturze drewnianej, we wzornictwie i sztuce użytkowej. Twórczość architektoniczna Stanisława Witkiewicza obejmuje szereg obiektów, w których artysta starał się zrealizować założenia tego stylu. Próba odwołania się artysty do miejscowej tradycji budowlanej i rzemieślniczej była reakcją na powstające w końcu XIX w. w polskich uzdrowiskach budynki w obcych formach szwajcarskich i tyrolskich. Artysta na łamach prasy starał się przekonywać do konieczności uszanowania miejscowych, tradycyjnych rozwiązań, które powinny być podejmowane w domostwach wznoszonych przez zasobnych kuracjuszy. Do 1900 roku zaprojektował szereg drewnianych budynków zrealizowanych na terenie samego Zakopanego. Część z tych obiektów nie zachowała się do dzisiejszych czasów. Najwcześniejszym projektem była Willa Koliba z 1891 r. Zainteresowanie tym dokończonym w 1893 r. budynkiem wpłynęło na szereg późniejszych zamówień. W latach 1894-1895 na zlecenie Wincentego Korwina-Kossakowskiego wzniesiono Willę Kossakówkę (wkrótce zmieniała nazwę na Willa Oksza). Innym obiektem była Willa Konstantynówka z 1900. Wśród najbardziej uznanych domostw w stylu zakopiańskim znalazły się Willa Zofiówka (1895-1896, budynek spłonął w 1946) i największa spośród nich Willa pod Jedlami wzniesiona w latach 1896-1897. Poza budynkami mieszkalnymi Witkiewicz zaprojektował kilka większych obiektów użyteczności publicznej m.in. Sanatorium Doktora Hawranka (1898). Wśród projektów architektury sakralnej znalazła się kaplica i klasztor sióstr Albertynek na Kalatówkach (1898) i kaplica Najświętszego Serca Pana Jezusa na Jaszczurówce. Domostwa projektowane przez Witkiewicza były wznoszone przez miejscowe ekipy budowlane z wykorzystaniem tradycyjnych metod i materiałów. Realizacje obejmowały również wyposażenie, specjalnie projektowane piece kaflowe, meble i detale.

Willa Koliba była pierwszym obiektem architektonicznym w stylu zakopiańskim zaprojektowanym przez artystę. Budynek wzniesiono przy najstarszej ulicy Zakopanego - Kościeleckiej. Willa została zaprojektowana w 1891 r. dla miłośnika góralszczyzny, ziemianina hr. Zygmunta Gnatowskiego z przeznaczeniem na pomieszczenie jego zbiorów etnograficznych. Pierwotnym zamysłem było wzniesienie prostej chaty w miejscowym stylu. Ostatecznie Stanisław Witkiewicz przekonał Gnatowskiego do projektu własnego wykorzystującego tradycyjne elementy i rozwiązania góralskiego budownictwa drewnianego w bardziej złożonej bryle. Prace prowadzone przez miejscowych budowniczych trwały w latach 1892-1893. W 1901 właściciel dokonał rozbudowy budynku dodając zachodnią część. W wyniku tego zmieniła się bryła willi i pierwotny układ wnętrz. Po śmierci Gnatowskiego w 1906 r. willa została sprzedana. Sama kolekcja etnograficzna znalazła się w posiadaniu Muzeum Tatrzańskiego.  Kolejni właściciele Koliby nie dbali o pierwotny wystrój budynku. W ramach unowocześniania zniknęły dawne piece i elementy wyposażenia. W czasie wojny budynek był siedzibą Hitlerjugend. W okresie powojennym obiekt pełnił funkcje domu wczasowego i domu dziecka. Dopiero w latach 80. przeprowadzono prace zabezpieczające i konserwatorskie. W 1993 r. w willi otwarto Muzeum Stylu Zakopiańskiego. Do wnętrz powróciła kolekcja Gnatowskiego i elementy wyposażenia nawiązujące do projektów Stanisława Witkiewicza. W najstarszej części w jej pięciu pomieszczeniach zgodnie z pierwotnym projektem urządzono na parterze jadalnię, salon i sypialnię, zaś na piętrze sypialnię Gnatowskiego i pokój służącego.

Drewniany budynek z dużych, współcześnie pociemniałych bali jest wzniesiony na niskiej, kamiennej podmurówce. Jego środkowa część liczy dwie kondygnacje. Wznosi się na rzucie prostokąta krótszym bokiem zwracając się do frontu. Na parterze umieszczono dwa, prostokątne okna, na piętrze, analogicznie dwa okna zamknięte półkoliście. Ponad piętrem wznosi się stromy, dwuspadowy dach, od frontu zamknięty trójkątnym szczytem. Na jego powierzchni umieszczono tradycyjne, góralskie, promieniste formy dekoracyjne. Pierwotnie ta cześć była główną partią budynku mieszcząc na piętrze izbę właściciela. Patrząc od frontu, po prawej stronie prostopadle przylega druga, niższa i węższa partia budynku. Została wzniesiona na rzucie prostokąta prostopadle dostawionego do wyższej części. Parter oświetlają dwa okna. Po lewej stronie znalazł się niewielki, wychodzący przed budynek ganek wejściowy z własnym daszkiem i szczytem. Całość tej części budynku kryje stromy dach dwuspadowy prostopadle wnikający w wyższą część willi. W połaciach dachu umieszczono dodatkowe okna doświetlające pomieszczenia na strychu. Lewą stronę Koliby zajmuje pawilon dobudowany do głównej części w 1901 r. Ma on formy analogiczne do niższej części wzniesionej po prawej stronie. W efekcie tego obecną bryłę willi tworzą trzy, niemal symetryczne części. Środkowa, wyższa ze szczytem od frontu i dwie niższe po bokach przykryte własnymi dachami. Ważnym dopełniłem willi są drewniane motywy dekoracyjne pojawiające się na szczytach dachów, wokół otworów okiennych i drzwiowych. Z architekturą budynku harmonizowały stylowe wnętrza. Większość elementów wyposażenia - piece kaflowe, karnisze, meble, odrzwia, klamki nawiązywała do ludowego rzemiosła podhalańskiego. W Kolibie wykorzystano tradycyjny, podhalański sposób budowania, wznosząc ściany z masywnych bali i konstruując dostosowane do miejscowego klimatu strome, dwuspadowe dachy. W odróżnieniu od tradycyjnych chat willa miała jednak bardziej złożoną bryłę i bogatsze dekoracje. Cechy te zbliżały ją do wzorców znanych z modnej ówcześnie drewnianej architektury szwajcarskiej. To połączenie okazało się atrakcyjne dla kolejnych, bogatych inwestorów godzących w ten sposób potrzebę posiadania okazałego i w miarę wygodnego domostwa z szacunkiem dla miejscowych form ciesielskich. Cechy te wpłynęły również  na rozpowszechnienie stylu zakopiańskiego poza granicami samego Podhala.

Piotr Gryglewski

Bibliografia

T. Jabłońska, Styl zakopiański Stanisława Witkiewicza, Olszanica 2008.

A.K. Olszewski, Dzieje sztuki polskiej 1890-1980, Warszawa 1988.

K. Stefański, Architektura XIX wieku na ziemiach polskich, Warszawa 2005.

Sztuka Świata, t. 12, Warszawa 1998.