W latach 30. Związek Radziecki znajdował się już w pełni na kursie stalinizmu. Walki wewnątrzpartyjne po śmierci Włodzimierza Lenina w 1924 r. zakończyły się wraz z umocnieniem przez Stalina władzy jako przywódcy Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików). Jakkolwiek w pierwszych latach po rewolucji październikowej rząd pozostawiał twórcom stosunkowo wolną rękę w kwestiach artystycznych, co sprzyjało rozkwitowi rosyjskiej awangardy, zmiana u kierownictwa partii i zaostrzenie nadzoru władz komunistycznych nad krajem doprowadziły do stopniowego narzucania sztuce kolejnych ograniczeń. Zbyt duża wolność artystyczna stała bowiem w sprzeczności z ambicjami urzędów propagandy, które chciały wykorzystać twórców do szerzenia ideologii i indoktrynacji ludności, co możliwe było jedynie przy scentralizowanym i ujednoliconym systemie sterowania sztuką. Awangardaktórą tworzyli artyści w XX wieku odrzucający dotychczasowe kierunki i style w sztuce, posługujący się własnym językiem wyrazu i nienaśladujący rzeczywistości, jako forma nieskuteczna do realizacji celów propagandowych, została zastąpiona inną stylistyką, dzięki której możliwe byłoby przekazywanie komunistycznych treści w sposób zrozumiały. W roku 1934 na Zjeździe Pisarzy Radzieckich w Moskwie proklamowano więc powstanie socrealizmu, ruchu artystycznego mającego spełnić wymagania, jakie ideologia stawiała przed sztuką. Socrealizm był przy tym kierunkiem powszechnym – nie tylko przenikał różne gałęzie działalności artystycznej, takie jak literatura, rzeźba, architektura czy malarstwo, lecz także rozprzestrzenił się poza granice Związku Radzieckiego, stając się uniwersalnym narzędziem propagandy wielu krajów komunistycznych bez względu na ich geograficzne położenie czy lokalną kulturę. Dzieła socrealistyczne można więc znaleźć tak w Rosji, jak i Polsce, wschodnich Niemczech, Chińskiej Republice Ludowej czy na Kubie.

Głównym założeniem nowego kierunku było przedstawianie socjalistycznych treści w realistycznej formie. W przypadku architektury i rzeźby oznaczało to wykorzystanie konwencji klasycystycznych, odwołujących się do sztuki starożytnej, ale przetworzonych tak, by mogły stać się nośnikiem ideologii. Tam więc, gdzie w rzeźbie klasycystycznej bohaterami były postacie mitologiczne, w rzeźbie socrealistycznej pojawiają się chłopi i robotnicy, a antycznych herosów zastępują przodownicy pracy. Podobny kurs objęło malarstwo socrealistyczne, dla którego sceny z życia ludu pracującego stały się podstawowymi tematami artystycznymi, prezentowanymi w realistycznej konwencji. Często przedstawiano również wielkie postaci światowego ruchu robotniczego i rewolucyjnego, takie jak Karol Marks, Fryderyk Engels, Włodzimierz Lenin czy Mao Zedong, a także sceny historyczne związane z walką o powszechny komunizm. Obrazy miały pełnić przede wszystkim funkcję dydaktyczną, a przez to trafiać w gusta estetyczne wszystkich. Do tego właśnie kierunku przynależy Przemowa Lenina do żołnierzy Armii Czerwonej w dniu 5 maja 1920, przed wyruszeniem na front do Polski namalowana w 1933 r. przez Izaaka Brodskiego.

Izaak Brodski urodził się w ukraińskiej części Imperium Rosyjskiego w 1884 r., w żydowskiej rodzinie kupieckiej, a podstawy wykształcenia artystycznego zdobył na Akademii Sztuk Pięknych w Odessie. Studia kontynuował później w Petersburgu, stolicy imperium, gdzie uczył się pod kierunkiem malarzy-akademików takich jak Ilia Riepin, który stał się największym mistrzem Brodskiego i miał największy wpływ na jego sztukę. Riepin słynął jako mistrz malarstwa historycznego i portretowego, był uznanym artystą o bardzo wysokiej pozycji w carskiej Rosji, której nie stracił po wybuchu rewolucji. W latach 30. władze stawiały dzieła Riepina za wzór dla artystów tworzących w nurcie socrealizmu, a Izaak Brodski, jeden z jego najlepszych uczniów, uważany był za naturalnego kontynuatora stylu mistrza w służbie radzieckiej propagandy. Kariera Brodskiego rozwijała się bardzo szybko, a on sam, ozłocony przez władze i nagradzany orderami, wykształcił kolejne pokolenie socrealistycznych malarzy. Zajmował się jednocześnie kolekcjonerstwem i zgromadził wielkie zbiory sztuki, w tym dzieła swojego nauczyciela Riepina, które przekazywał radzieckim muzeom w darach i pokazywał w ogromnym apartamencie w Petersburgu (wówczas Leningradzie). Po jego śmierci w roku 1939, w przededniu wybuchu II wojny światowej, miejsce to zmieniono w muzeum funkcjonujące aż do dzisiaj, gdzie przechowywana jest największa kolekcja dzieł malarza. Brodski utrzymywał za życia bliskie stosunki z wieloma dygnitarzami partii bolszewickiej, a swoją sławę budował jako naczelny portrecista Lenina. Jeden z jego najsłynniejszych obrazów, Lenin w Smolnym, namalowany w 1930 r. i eksponowany dziś w Galerii Tretiakowskiej w Moskwie, przedstawia skupionego na pracy Lenina, który z ołówkiem i plikiem notatek w ręce siedzi w skromnym wnętrzu swojego mieszkania w petersburskim Smolnym. Ciepłe popołudniowe światło zalewa pokój, oświetlając od tyłu postać komunistycznego przywódcy, tak, że jego twarz pozostaje w cieniu, a wyraźnie wyeksponowana łysina zdaje się symbolizować troskę o losy światowego ruchu robotniczego. Kilka gazet rozrzuconych na stole w pobliżu dowodzi zaangażowania Lenina w sytuację polityczną tak w Rosji, jak i na całym świecie. Poza portretami Brodski tworzył również obrazy o tematyce historycznej i współczesnej, związane najczęściej z dziejami ruchu komunistycznego i rewolucji w Rosji. Przemowa Lenina do żołnierzy Armii Czerwonej w dniu 5 maja 1920, przed wyruszeniem na front do Polski stanowi modelowy przykład tego rodzaju malarstwa.

Jest to olejny obraz na płótnie, którego większą część zajmuje zgromadzony na moskiewskim placu teatralnym tłum czerwonoarmistów i cywili, którzy wsłuchują się w płomienne przemówienie Lenina, stojącego na drewnianej, masywnej mównicy po lewej. Tocząca się od lutego 1919 r. wojna polsko-bolszewicka miała doprowadzić do zniszczenia „białej” – czyli burżuazyjnej i kapitalistycznej – Polski i otwarcia rewolucyjnym wojskom Armii Czerwonej drogi do Europy Zachodniej, by pokonać rządzących tam imperialistów. Nowo powstałe państwo polskie było więc w planach Lenina przeszkodą na drodze do rozprzestrzenienia się światowej rewolucji, w awangardzie której szło państwo bolszewickie. Owo pamiętne przemówienie, które uwiecznił na obrazie Brodski, Lenin wygłosił 5 maja 1920 r., a w swoim ataku na „imperializm i kapitalizm” wrogiej Polski mówił w ten sposób: „Towarzysze, potrafiliśmy dać odprawę straszniejszemu wrogowi, potrafiliśmy pokonać własnych obszarników i kapitalistów – pokonamy również obszarników i kapitalistów polskich! Powinniśmy wszyscy złożyć tu dzisiaj przysięgę, złożyć uroczyste przyrzeczenie, że wszyscy, jak jeden mąż, staniemy murem, żeby nie dopuścić do zwycięstwa polskich jaśnie panów i kapitalistów. Niech żyją chłopi i robotnicy wolnej, niepodległej republiki polskiej! Precz z polskimi jaśnie panami, obszarnikami i kapitalistami! Niech żyje nasza robotniczo-chłopska Armia Czerwona!” Lenin, jako wytrawny mówca, ukazany został przez Brodskiego w retorycznym uniesieniu pośród zebranego na placu tłumu. Stoi on na drewnianej mównicy przesuniętej nieco na lewo w stosunku do środka obrazu, wokół czerwonych sztandarów i transparentów z rewolucyjnymi hasłami, w uniesionej dłoni z lewej ściskając czapkę leninówkę, a drugą gestykulując dramatycznie nad głową. Ma zamknięte oczy i twarz zwróconą ku niebu. Uniesienie odmalowane w całej jego sylwetce i postawie koresponduje ze skupieniem ukazanym na obliczach ludzi zgromadzonych w tłumie. Każdy ze słuchaczy chłonie słowa Lenina, niektórzy robią notatki, inni zrywają czapki z głów i machają nimi w powietrzu porwani przemówieniem. Obraz skomponowano tak, by linia wzroku widza natrafiała od razu na wynurzającego się spośród tłumu mówcę, a oglądający miał przy tym wrażenie, że sam jednocześnie wznosi się ponad słuchaczy i jest częścią zgromadzenia, jakby brał udział w całym wydarzeniu. Realistyczny styl Brodskiego, skupienie na detalu i uwaga poświęcona poszczególnym postaciom doskonale wpisują się w doktrynę socrealizmu jako kierunku w malarstwie. To dzieło bez wątpienia propagandowe, które prostymi rozwiązaniami kompozycyjnymi i rewolucyjną tematyką stara się ukazać wielkość Lenina i wzniosłość idei komunizmu, a w kontekście przegranej przez bolszewików wojny z Polską ukazać również moralną wyższość Armii Czerwonej nad rzekomym kapitalizmem i imperializmem wroga. W tle obrazu, za tłumami, ukazane zostały zamykające kompozycję budynki placu teatralnego. Na balkonach i w oknach stoją również słuchający przemówienia mieszkańcy Moskwy, czym chciał jeszcze Brodski podkreślić wielki wpływ Lenina na szerokie masy ludu pracującego.

Równie ciekawe jak to, co można na obrazie Brodskiego zobaczyć, jest to, czego artysta nie chciał pokazać. Wygłoszone 5 maja 1920 r. przemówienie Lenina zostało bowiem udokumentowane na zdjęciach, z których z pewnością korzystał artysta malując tę scenę. Dzieło powstało w roku 1933, a więc w trzynaście lat po samym wydarzeniu i dziewięć lat po śmierci Lenina, gdy u steru władzy znajdował się już Stalin, a w kraju zaczynały się właśnie zakrojone na szeroką skalę krwawe i bezlitosne czystki wśród jego przeciwników politycznych. Stalinowski terror rozpoczął się jednakże już wcześniej, w latach dwudziestych, gdy po śmierci Lenina wybuchła w partii walka o przywództwo, a Stalin zaczął z żelazną konsekwencją eliminować wszystkich tych, którzy wyrażali sprzeciw wobec jego pozycji w państwie. Jako pierwszy z partii usunięty został Lew Trocki, w którym Lenin widział swojego następcę, stanowił on bowiem dla Stalina bezpośrednie zagrożenie. W latach trzydziestych nowy przywódca partii wyeliminował również swoich dwóch wcześniejszych sojuszników, Lwa Kamieniewa i Grigorija Zinowjewa, obu straconych w roku 1936 po pokazowych procesach. Od końca lat dwudziestych jasne było, że Stalin nie życzy sobie ich wpływów w kraju. Tak Trocki, jak i Kamieniew i Zinowjew, stali się obiektami ataków radzieckiej propagandy. W jednym z zachowanych zdjęć dokumentujących przemówienie Lenina z 5 maja 1920 r. przed wyruszeniem Armii Czerwonej do Polski widać wyraźnie Trockiego i Kamieniewa, którzy opierają się o trybunę mówcy. Malując swój obraz, Brodski pominął jednak te postaci, wpisując się tym samym w oficjalny kurs stalinowskiej propagandy zaangażowanej w pozbywanie się osób ideologicznie niewygodnych z partii i życia politycznego Związku Radzieckiego, a także usuwającej ich podobizny z fotografii i obrazów. Było to równoznaczne ze skazaniem na wieczne potępienie i niepamięć. Brodski, jako zaangażowany w tworzenie socrealizmu malarz-propagandzista, nie tylko nie mógł, lecz także nie chciał uwiecznić na swoim obrazie Trockiego i Kamieniewa. Tam więc, gdzie powinni się oni znajdować, jest tylko kilka pustych stopni i barierka trybuny, zdające do dziś sprawę z mechanizmów komunistycznej cenzury.

Przemowa Lenina do żołnierzy Armii Czerwonej Izaaka Brodskiego jest jednym ze sztandarowych przykładów socrealizmu w sztuce radzieckiej. I choć ruch ten był całkowicie podporządkowany ideologii państw komunistycznych, które wykorzystywały go do prowadzenia propagandy, jego związki z rosyjskim malarstwem realistycznym i akademickim są niepodważalne. Wykorzystanie konwencji realistycznej miało ułatwić przekazywanie dydaktycznych treści, a malarze socrealistyczni mogli korzystać z doświadczeń wcześniejszych kierunków artystycznych, czego doskonałym przykładem jest twórczość Brodskiego.

Albert Kozik

Bibliografia

Davies N., Orzeł biały, czerwona gwiazda. Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920, przeł. A. Pawelec, Kraków 2011.

Dobrenko E., Naiman E., The Landscape of Stalinism: The Art and Ideology of Soviet Space, Seattle 2003.

Sarabianov D., Russian and Soviet Painting, New York 1977.

Sobańska-Bondaruk M., Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, Warszawa 2002.

Studzińska J., Socrealizm w malarstwie polskim, Warszawa 2014.

Vaughan James C., Soviet Socialist Realism: Origins and Theory, London 2014.