Po awangardowym przełomie z początku XX wieku, sztuka stała się przestrzenią umożliwiającą nieustanny eksperyment i dawała możliwość odkrywania nowych form wyrazu. Jednym z ciekawszych zjawisk w obszarze eksperymentu z przestrzenią i formą, było zjawisko opisywane terminem sztuka kinetyczna. Artystów tworzących w tym nurcie interesował ucieleśniony ruch jako nowy środek ekspresji. Pierwsze działania związane z wprowadzeniem ruchu do rzeźby prowadzili rosyjscy awangardziści, rzeźbiarz Naum Gabo czy Laszlo Monoly-Nagy. Za prekursora tej sztuki do dzisiaj uważa się również amerykańskiego artystę Alexandra Caldera, który łączył zainteresowania ruchem z abstrakcyjnymi formami i kolorem.

Alexander Calder urodził się w 1898 roku w Lawnton (dzisiaj części Filadelfii). Pochodził z artystycznej rodziny, jego ojciec, Alexander senior, był rzeźbiarzem również wychowanym przez artystów. Matka twórcy, Nanette, była uznaną portrecistką. W wieku pięciu lat Calder stworzył swoją pierwszą pracę – małą rzeźbę z drewna i drutu. Jako dziecko robił również biżuterię dla lalek swojej starszej siostry Peggy oraz tworzył małe figurki zwierząt. Mimo że od wczesnych lat wykazywał zainteresowanie sztuką, początkowo wybrał inny kierunek edukacji. Rozpoczął studia inżynieryjne Steven’s Institute of Technology, gdzie uczył się mechaniki. Po ukończeniu pierwszej szkoły zdecydował się jednak na studia artystyczne w Nowym Jorku, gdzie uczęszczał do klasy malarstwa. Pracował również jako rysownik i przyjmował liczne zlecenia komercyjne. Jednym z nich były szkice cyrkowców, które stały się kanwą do jego późniejszej wybitnej realizacji, czyli ruchomego Cyrku z 1926 roku. Jak wspominał później artysta, w działaniach gimnastyków i iluzjonistów interesował go przede wszystkim ruch i zdolność utrzymywania równowagi.

            Wzorem swoich rodziców udał się do Paryża by dokończyć naukę artystyczną. Uczył się rysunku, przyjaźnił z młodymi artystami. Jako swoje główne medium, Calder początkowo wybrał malarstwo olejne. Nieustannie tworzył jednak różnorodne małe rzeźby z drewna i drutu, głównie postaci cyrkowców. Jego projekt eskalował, z czasem artysta tworzył figurki, którymi można było poruszać się za pomocą misternie utkanych żyłek i linek. Ważnym i nieodłącznym elementem ruchomych prac Caldera była zabawa i eksperyment. Ogromne znaczenie dla twórcy miało spotkanie z serbskim producentem zabawek w Paryżu, który wtajemniczył młodego twórcę w tajniki technologii.

Nietypowe działania młodego Amerykanina zyskały uznanie wśród artystów awangardowych, między innymi u Holendra Pieta Mondriana. To właśnie po spotkaniu z tym awangardowym mistrzem, Calder zainteresował się malarską abstrakcją. Artysta postanowił podjąć próbę przełożenia jej na realizacje przestrzenne. W latach trzydziestych, zaczął tworzyć pierwsze ruchome kolorowe płaszczyzny, które wielki dadaistyczny twórca, Marcel Duchamp, nazwał mobilami. Amerykański twórca tworzył także równolegle „stabile” (nazwane zaś przez malarza Jeana Arpa) – konstrukcje statyczne, nieruchome dzięki specjalnemu ułożeniu poszczególnych elementów. Początek lat trzydziestych przyniósł Calderowi pierwsze międzynarodowe uznanie. W 1931 roku stworzył wielką mechaniczną konstrukcje o nazwie Wszechświat, która została zakupiona do kolekcji Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku. W tym samym roku ożenił się również ze swoją wielką miłością, Louisą Cushing James. W 1935 roku Calder nawiązał współpracę z Martą Graham, dla której tworzył scenografię i ruchome elementy do jej awangardowych przedstawień baletowych. Formy zaprojektowane przez rzeźbiarza współgrały z żywiołową choreografią.

Od końca lat dwudziestych Calder realizował fantazyjne projekty jubilerskie, w których tworzył zaskakujące zestawienia form, kolorów i materiałów. Do zupełnie nowatorskich prac można zaliczyć także druciane portrety, czyli trójwymiarowe przedstawienia z giętego drutu, które przedstawiały znane osobistości oraz przyjaciół artysty.

            Twórca rozwijał również projekt Cyrku. Do końca lat dwudziestych Calder stworzył ponad siedemdziesiąt figurek z papieru, blaszek, drewna, a nawet muszli i orzechów, którymi poruszał za pomocą linek i żyłek podczas specjalnych przedstawień dla przyjaciół. W przedstawieniach pokazywał ruchome miniaturki akrobatów, połykaczy mieczy, artystów na trapezie, tresera lwów oraz zwierząt.

            Dzięki swojej oryginalnej sztuce, inżynierskiemu podejściu i bezpretensjonalnym działaniom, artysta zyskał wielką sławę w Europie i Stanach Zjednoczonych, Jeszcze w latach trzydziestych Calder dostał wiele prestiżowych zaproszeń do monumentalnych realizacji, takich jak projekt gigantycznego blaszanego mobilu w Metropolitan oraz analogicznego, ale prywatnego zamówienia dla hotelu w Caracas w Wenezueli. W 1943 roku wspomniane nowojorskie muzeum otworzyło pierwszą przekrojową wystawę artysty, na której pokazano liczne realizacje przestrzenne, a sam Calder występował przed publicznością z pokazami Cyrku. Artysta cenił sobie również inne, drobniejsze realizacje jak projekty książek dla dzieci, które obecnie uważane są za arcydzieła dwudziestowiecznej ilustracji dziecięcej.

            Po II Wojnie Światowej międzynarodowa sława artysty wzmacniała się dzięki prestiżowym zleceniom: dla Wystawy Światowej w Brukseli w 1958 roku, gdzie stworzył dynamiczną statuę Wirujące ucho, dla UNESCO w Paryżu, gdzie zaprojektował dekoracje przestrzenne czy dla nowojorskiego lotniska (dzisiaj imienia Johna F. Kennedy’ego), w którym znalazł się jego gigantyczny mobil nazwany 125. Calder dalej eksperymentował z formą i technologią, w latach sześćdziesiątych zaczął projektować tapiserie oraz powrócił do malarstwa, pracował w technice gwaszu, czyli malując wodną, kryjącą farbą. Wciąż tworzył rzeźby przeznaczone dla przestrzeni publicznej, współpracował z muzykami. Pod koniec życia był również mocno zaangażowany politycznie, protestował przeciwko działaniom nuklearnym i Wojnie w Wietnamie. Artysta umarł nagle na zawał serca w 1976 roku, w czasie gdy w Whitney Muzeum w Nowym Jorku trwała jego wielka retrospektywna wystawa podsumowująca dorobek życia.

Mobil bez tytułu z 1935 roku z Muzeum Guggenheima w Nowym Jorku to znamienity przykład oryginalnej, wymyślonej przez Caldera ruchomej rzeźby. Mobile są wiszącymi lub stojącymi obiektami złożonymi z abstrakcyjnych, trójwymiarowych kształtów. W całość łączy je drut lub sznurek, dzięki którym kolorowe części zwisają w powietrzu. Poruszają się one pod wpływem ruchu powietrza lub powiewu wiatru. Na początku lat trzydziestych twórczość artysty przybrała nowy kierunek. Calder porzucił twórczość przedstawiającą na rzecz abstrakcji. W 1931 roku  po raz pierwszy zaprezentował paryskiej publiczności swoje ruchome konstrukcje, które podwieszone pod sufitem Galerii Percier, poruszały się delikatnie dzięki zainstalowanym w nich niewielkim silnikom. Calder uważał jednak, że ruch maszyny jest zbyt monotonny, zaczął więc eksperymentować  z konstrukcjami, które mogły się poruszać w przypadkowy sposób pod wpływem dotyku lub wiatru. Praca nad tymi obiektami niemal całkowicie pochłonęła artystę, który dużą część twórczości poświęcił właśnie mobilom. W autobiografii wspominał, w latach trzydziestych i czterdziestych tworzył ich około trzydziestu rocznie.

Obiekt z 1935 roku to misterna konstrukcja niemal metrowej wysokości. Podstawą obiektu jest niewielki drewniany krążek, z którego krawędzi wyrasta drut, w górze zgięty pod kątem prostym i przechodzącym w poziome ramie. Ramie zawieszone jest nad  krążkiem podstawy. Z jego końca na sznurku zwisa konstrukcja połączonych ze sobą kolejnymi sznurkami drucianych łuków. Zawieszone na różnych wysokościach, skręcone w różne strony, rozwidlają się na 3 części. Z jednego końca pierwszego łuku, pionowo zwisa drut zakończony w dole białą, największą kulą i zwieńczony najmniejszą czarną, wystającą ponad ramię konstrukcji. Z drugiego końca pierwszego łuku na sznurkach podwieszone dwa druciane łuki górny jest krótszy i zakończony jest po jednej stronie granatową dużą kulką. Z drugiego końca na sznurku zwisa ostatni druciany łuk. Na jego końcu  w pobliżu granatowej kuli balansuje nieco mniejsza kula czerwona. Po drugiej stronie łuku mniejsza od czerwonej kula biała.

Obiekt ma w sobie dużo lekkości, położenie poszczególnych poziomów zmienia się pod wpływem przepływu powietrza. W zależności od ułożenia, sznurki i druciane łuki naprężają się lub uginają pod wpływem ciężkości kulek. Pracę najlepiej ogląda się z boków lub z góry, dzięki czemu można zaobserwować poszczególne ruchy elementów. Mimo wprowadzonej dynamiki, instalacja Caldera jest harmonijna, a porządek linii i kolorów wydaje się wręcz organiczny.

            Najliczniejsze przykłady mobili to konstrukcje zwisające, zainstalowane pod sufitem lub przy ścianach. Dzieło z kolekcji Guggenheima jest wyjątkowym przykładem mobili z podstawą, które to artysta tworzył jedynie w latach trzydziestych. To właśnie za sprawą tych stojących konstrukcji Calder powrócił do rzeźby w drewnie. Kuratorzy Muzeum Guggenheima piszą o pracy, że należy ona do cyklu nazwanego później przez artystę Wszechświaty, którą łączył z wątkami kosmologicznymi i nauką. Artysta opisywał te dzieła jako najlepszy z możliwych modeli, składający się z kul o różnych rozmiarach, ciężarach i kolorach, unoszący się w przestrzeni, obrazujący ruch wszechświata i jego różnorodność.

            Twórczość Alexandra Caldera odmieniła nowoczesną rzeźbę i wprowadziła akademicką dyscyplinę w świat mechaniki, technologii, a także radosnej dziecięcej zabawy. Kinetyczne rzeźby Amerykanina są czymś więcej niż perpetuum mobile czy zaproszeniem do interakcji z sztuką. Mobile Caldera są uwidocznieniem oraz hołdem złożonemu ruchowi i naturalnym przepływom energii.

Julia Harasimowicz

Bibliografia

Alexander Calder. A retrospective exhibition, Salomon R. Guggenheim Museum, New York 1964

Tracey Bashkoff, Alexander Calder, untitled, 1935, Guggenheim Collection Online, https://www.guggenheim.org/artwork/740 [data dostępu: 9 maja 2020]

Alexander Calder, Calder. Autobiography, New York 1966

Kristin L. Gleeson, Alexander Calder, Salem Press Biographical Encyclopedia, Salem 2019