W roku 1930 na terenie Polski ścierały się różne nurty artystyczne: wciąż popularny był kubizm, do głosu dochodziły kolejne awangardowe nurty, a także powstawały nowe artystyczne ugrupowania, wspólnie poszukujące drogi artystycznej, Tworzono także w nurcie Art Deco, czyli sztuki dekoracyjnej związanej przede wszystkim z przedmiotami użytku codziennego, ale w formie zgeometryzowanej i syntetycznej. Jednocześnie wielu artystów szukało natchnienia w sztuce dawnych mistrzów, zamiast szukać swojego wyrazu w coraz to nowszych modach sięgało do przeszłości i na tej bazie budowało swoją twórczość. Jednym z tych artystów był Alfons Karny, rzeźbiarz znany przede wszystkim ze swojej serii portretów wielkich Polaków.

Alfons Karny urodził się w 1901 roku w Białymstoku. Brał udział w walkach z bolszewikami w 1920 roku jako członek armii Józefa Hallera; po powrocie z frontu znalazł pracę w policji, a dzięki temu był w stanie opłacić kurs rysunku w rodzinnym mieście. W 1923 roku przeniósł się do Warszawy, gdzie tworzył ilustracje dla różnych czasopism, a rok później rozpoczął naukę w tamtejszej Szkole Sztuk Pięknej w klasie rzeźby Tadeusza Breyera. Już na drugim roku studiów wziął udział w niezwykle ważnym w świecie artystycznym wydarzeniu – jego prace zostały pokazane na Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu. W kolejnych latach regularnie zdobywał następne nagrody i tytuły; utrzymywał się głównie ze stypendiów. Jednym z pierwszych większych sukcesów był portret Józefa Piłsudskiego jego autorstwa, który w 1928 roku zdobył wyróżnienie na Salonie Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. To właśnie portret był dominującym tematem w jego twórczości artystycznej; Karny w swoich pracach łączył cechy charakteru osoby portretowanej i jednocześnie podkreślał wartości materii, w której pracował. Stworzył między innym wizerunki wielkich Polaków: Mikołaja Kopernika, Fryderyka Chopina, Adama Mickiewicza, Ignacego Jana Paderewskiego, a także Stefana Starzyńskiego czy Włodzimierza Broniewskiego. Pracował przede wszystkim w brązie i w kamieniu, chociaż po II wojnie światowej eksperymentował także z ceramiką.

Dużo podróżował – w 1930 roku wyjechał na stypendium z Funduszu Kultury Narodowej do Francji, zwiedzając po drodze Niemcy i Belgię. Zwiedził wtedy wiele kolekcji artystycznych i zapoznał się z najnowszymi trendami w sztuce. Po powrocie do kraju jedną z pierwszych rzeźb, które wykonał, była analizowana poniżej „Skakanka”. Niestety wiele rzeźb zaginęło podczas wojennej zawieruchy. Pracownia Karnego wraz z obiektami została zniszczona już w trakcie kampanii wrześniowej. Artysta przeniósł się potem ze swoją pracą do placówki tajnego uniwersytetu, ale rzeźby podczas powstania warszawskiego ponownie zostały zniszczone.

Po wojnie w Polsce zaczął dominować narzucony przez władze styl socrealistyczny. Karny już wcześniej swoje rzeźby opierał mocno w tradycji klasycznej, a także stosował geometryzację form. Wpisywał się więc w panujące gusta, był też artystą często nagradzanym: został uhonorowany między innymi Złotym Krzyżem Zasługi w 1952 roku, Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski w 1959 roku, a także Nagrodą Ministra Kultury i Sztuki I stopnia w 1973 roku. Zmarł w 1989 roku w Warszawie i został pochowany na cmentarzu Powązkowskim. Jego dzieła zebrane są przede wszystkim w muzeum poświęconym jego pamięci, którym jest białostockie Muzeum Rzeźby Alfonsa Karnego, oddział Muzeum Podlaskiego. „Skakanka” to pierwsza rzeźba, która  przekazana przez Karnego po jego indywidualnej wystawie w 1963 roku, zapoczątkowała kolekcję muzeum.

Jest to pełnoplastyczna, czyli opracowana z każdej strony, rzeźba odlana z brązu. Przedstawia nagą dziewczynkę skaczącą na skakance: bohaterka stoi na palcach i na lekko ugiętych nogach, ręce ma zgięte w łokciach. Dłonie w oryginale były zaciśnięte na odlanym w brązie sznurze, który kładł się częściowo przed jej stopami. Niestety oryginał zdobiący polski transatlantyk m/s „Piłsudski”, podzielił jego los tonąc w 1939 roku. Muzealna kopia wydaje się trzymać sznur wyobrażony. Dziewczynka ma lekko podniesioną głowę i Półprzymknięte oczy, sugerujące skupienie na wykonywanej czynności. Mocno żłobione, pofalowane włosy związane są w kitkę. Wygładzony brąz silnie kontrastuje z wdziękiem wydłużonego, dziewczęcego ciała. Geneza rzeźby tego gatunku sięga sztuki klasycznej. Zgodna jest też z poglądami Karnego na sztukę: pisał on, że poszukuje linii harmonijnej, „bez odrobiny dramatu, rozterki, bólu, niewiary”; bohaterka „Skakanki” ma twarz spokojną, pokazana jest w codziennej, zwykłej sytuacji pozbawionej mocnego nacechowania emocjonalnego.

Pomysł na „Skakankę” narodził się w Paryżu – pisał o tym sam Karny. Kiedy odwiedzał pracownię Jeana Bernara, dostrzegł przez okno jego nagie córki skaczące w ogrodzie.

Za „Skakankę” Karny został wyróżniony na wystawie „Sport w sztuce” w 1931 roku, a samą rzeźbę czekało drugie życie: stała się Wielką Nagrodą dla Najlepszego Sportowca Roku. Pierwszymi laureatami zostali lekkoatleci: Janusz Kusociński, następnie dwa lata z rzędu Stanisława Walasiewicz, a potem Jadwiga Wajsowna.

Alfons Karny był artystą znanym i uznanym. Wpisywał się on w aktualne mody, jednocześnie tworząc zgodnie ze swoimi zasadami i przekonaniami. Pisał, że nie uznaje przemijających mód i sensacji, a pozostaje wierny „wartościom wiecznym”; inspirował się sztuką klasyczną i przenosił tę fascynację na swoje rzeźby. Ponadto dla niego sztuka miała prezentować ukryte w ludziach wartości psychiczne, co starał się przekazywać w swoich portretach rzeźbiarskich. Jednak przede wszystkim szukał „odwiecznego spokoju i odwiecznej radości estetycznej”, którą – jak się zdaje – odkrywał na nowo w każdym swoim kolejnym dziele.

Zofia Załęska

Bibliografia

- Andrzej Kisielewski, Karny, Białystok 1995

- Piotr Szubert, Alfons Karny¸ 2003: https://culture.pl/pl/tworca/alfons-karny

- http://muzeum.bialystok.pl/muzeum-rzezby-alfonsa-karnego/alfons-karny/