Dekoracja rzeźbiarska Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej w Warszawie jest  podręcznikowym przykładem realizmu socjalistycznego. Był on oficjalnym nurtem artystycznym obowiązującym w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich do lat sześćdziesiątych dwudziestego wieku. Jego zasady przedstawione zostały w tysiąc dziewięćset trzydziestym czwartym roku na Pierwszym Kongresie Związku Pisarzy Radzieckich. Główne założenia to odcięcie się od sztuki burżuazyjnej, powierzenie twórczości artystycznej misji propagandowo-wychowawczej, postulat realizmu oraz uproszczenia języka artystycznego. Zalecano też nawiązywanie do sztuki ludowej i narodowej.

Rzeźba, której w doktrynie socrealistycznej przypisywano drugą po architekturze pozycję w klasyfikacji sztuk, silnie związana była z propagandą. Tematyka, zamykająca się w pomnikach i rzeźbach architektonicznych, oscylowała wokół scen batalistycznych, scen pracy i życia obywateli. Zadaniem rzeźby było wytworzenie nowej, zrozumiałej i jasnej symboliki, zastępującej rzeźbę kościelną i burżuazyjną. Dlatego wymogiem jej stawianym był realizm oraz oparcie się na wzorcach klasycznych. Uproszczone, monumentalne formy miały za zadanie stworzenie nowej ikonografii ustroju socjalistycznego

Zespół rzeźb zdobiących budynki Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej jest dziełem zbiorowym. Brało w nich udział ponad dziesięciu rzeźbiarzy. Między innymi: Tadeusz Breyer - członek grupy Rytm, Stefan Momot, Jerzy Jarnuszkiewicz - wybitny pedagog i autor pomnika Małego Powstańca w Warszawie, Tadeusz Łodziana - autor monumentalnych pomników, Józef Gazy - konserwator pracujący przy przenoszeniu fresków katedry w Faras, Karol Thorek - projektant znanych tablic upamiętniających zbrodnie hitlerowskie, Józef Jan Gosławski, Kazimierz Bieńkowski - uznany malarz i projektant wystrojów sakralnych , Jan Knothe - współtwórca trasy Wschód-Zachód, Adam Smolana - autor rekonstrukcji historycznych rzeźb związanych z odbudową Gdańska po wojnie, Ludwika Nitschowa - twórczyni pomnika Kopernika z Pałacu Kultury i Nauki. Byli to uznani autorzy, uczniowie i profesorowie akademii w Krakowie i Warszawie. Duża część z nich posiadała wieloletnie doświadczenie w pracy na rzecz państwa komunistycznego.

Baraniewski słusznie podaje analogiczne obiekty czyli projekty dekoracji Pałacu Kultury i Nauki z tysiąc dziewięćset pięćdziesiątego piątego roku oraz projekt dekoracji Domu Partii w Warszawie z tysiąc dziewięćset pięćdziesiątego trzeciego roku. Dekoracje MDMu są wzorowane zapewne również na rzeźbach Józefa Belowa, znajdujących się na gmachu Izby Przemysłowo-Handlowej projektu Zbigniewa Mączeńskiego z tysiąc dziewięćset trzydziestego siódmego roku. Płaskorzeźby te, alegoryczne sceny przedstawiające dobrobyt i pracę fizyczną, wykonane są w ozdobnym, nawiązującym do estetyki lat dwudziestych dwudziestego wieku stylu art-deco.

Autorem koncepcji utworzenia placu był Aleksander Wolski, prezes Zakładu Osiedli Robotniczych. Wybór placu, przeciętego nowoczesną ulicą Marszałkowską, miał znaczenie symboliczne – od placu Konstytucji miała zacząć się budowa nowej Warszawy, jak pisano w manifeście "zabudowa placu stanowi próbę rewolucyjnego wtargnięcia nowych zasad budownictwa socjalistycznego w centrum wielkiego istniejącego miasta". Za budowę zespołu budynków odpowiedzialny był Zakład Osiedli Robotniczych, który powołał pracownię MDM pierwszego marca tysiąc dziewięćset pięćdziesiątego roku.  Byli to architekci i inżynierowie związani z budową trasy W-Z: Józef SIgalin, Jan Knothe, Stanisław Jankowski i Zygmunt Stępiński. Dostali oni zadanie zaprojektowania placu, który zamknąłby ulicę Marszałkowską. Przestrzeń miała być sceną pochodów, demonstracji, ludowych zebrań, miała mieścić też lokale usługowe. Projekt otrzymał ogromne finansowanie, jednak założenie musiało zostać ukończone w dwa lata, co znacznie utrudniło pracę i wpłynęło na jakość artystyczną dekoracji rzeźbiarskich. Plac, w formie podłużnego, nieregularnego prostokąta rozszerzającego się z jednego boku, zamknięty jest trzema ulicami: Koszykową, Piękną i Marszałkowską. Jest symbolicznym zamknięciem drogi prowadzącej z Pałacu Kultury.

Forma i detale architektoniczne budynków zamykających pierzeje placu, zaprojektowana przez Stępińskiego, wzorowana była na architekturze początku dwudziestego wieku. Konsultacje dotyczące wystroju rzeźbiarskiego odbyły się w pierwszym kwartale tysiąc dziewięćset pięćdziesiątego pierwszego roku. W wyniku dyskusji, postanowiono w kwietniu tego roku ogłosić konkurs rzeźbiarski MDM. W konkursie nie wyłoniono zwycięzcy, nie ustanowiono również programu ideowego i symbolicznego rzeźby architektonicznej.

Osie placu wyznaczać miały rzeźby ustawione w pierzei południowej, mające zamykać i porządkować przestrzeń. Ostatecznie, zrealizowano art-dekowskie kandelabry: strzeliste, kamienne latarnie, zwieńczone metalowymi lampami i szpiczastą sterczyną, projektu Jana Knothego.

W pierzei południowej znalazły się przedstawienia alegoryczne przedstawiające ludzi pracy, tak zwany "lud". Jest to osiem płaskorzeźb przedstawiających przeskalowane stojące postacie ludzkie umieszczone w prostokątnej ramie wykonane z ciepłego, piaskowca o żółtawym odcieniu. Ten sam materiał pokrywa całą elewację budynków. Postacie przedstawione są hieratycznie, frontalnie, z symbolami swojej pracy. Są to: górnik, hutnik, kolejarz, murarz, rolnik, przedszkolanka, Matka z dzieckiem, włókniarka. Rzeźby wykonane są przez Tadeusza Breyera, Stefana Momota, Jerzego Jarnuszkiewicza, Tadeusza Łodzianina, Józefa Gazy i Karola Thorka. Badacze zauważają, że przedstawienia te mają na celu wykreowanie nowej ikonografii państwowej. Postacie przedstawione zostały z właściwymi sobie atrybutami, jak święci w tradycji sztuki dawnej. Przedstawienia mają czytelną wymowę, symbolizują nowych herosów Polski Ludowej.

Monumentalnym cyklem o wymowie socrealistycznej jest sześć przedstawień opisujących historię budowy MDM, umieszczonych na elewacjach od strony ulicy Koszykowej. Są to płaskorzeźby o wiele mniejsze niż reszta, wykonane przez Adama Smolanę i Ludwikę Nitschową.  Grupy rzeźbiarskie przedstawiają: proces projektowania budynku, kamieniarzy rzeźbiących detale architektoniczne, wykładanie fundamentów, murowanie ścian, wznoszenie szkieletów budynków. Jest to cykl historyczny, jak zwracają uwagę badacze, mający charakter paramitologiczny. Buduje nowoczesną historię miasta, wyznaczając wzorce do naśladowania dla kolejnych realizacji. Zwieńczeniem cyklu jest zapewne płaskorzeźba przedstawiająca otwarcie MDM autorstwa Habdasa. Duża, monumentalna scena, zamknięta w prostokątnej ramie, przedstawia tłum ludzi z powiewającymi flagami. Bardzo ciekawym zabiegiem jest umieszczenie w tle sceny przedstawienia architektury zbliżonej formami do budynków na placu Konstytucji. Kompozycję wieńczy banderola z nazwą i datą ukończenia projektu: MDM, 22 lipiec tysiąc dziewięćset pięćdziesiąt dwa.

Kolejną grupą rzeźb są zwieńczenia budynków przy ulicy Pięknej. Są to grupy postaci, określane w literaturze jako "neobarokowe". Są to alegoryczne przedstawienia sztuk, ukazane jako kompozycje o układzie piramidy. Mają rozedrganą, niespokojną kompozycję. Ta grupa rzeźb, przedstawiająca Plastykę, Muzykę i Literaturę krytykowana była w czasach powstania za mało socrealistyczną i nowoczesną formę.

Należy zwrócić również uwagę na cykl mozaik z podcieni głównych bloków, znajdujących się w rogach placu, wykonany przez Hannę Żuławską. Są to jedyne barwne elementy dekoracji MDMu. Umieszczone są w kwadratowych ramach. Na każde przedstawienie składa się szeroka bordiura czyli dekoracyjna, ornamentalna rama  oraz centralne przedstawienie, scena rodzajowa z życia "ludu". Wiosna to pochód pierwszomajowy, lato zabawę dożynkową, jesień naukę w szkole, zaś zimę reprezentują robotnicy na łyżwach. Mozaiki, od początku chwalone przez odbiorców, stanowią jeden z ciekawszych elementów ozdobnych MDMu. Baraniewski wskazuje, że mozaiki, detal architektoniczny i forma kandelabrów są czytelnymi odwołaniami do tradycji sztuki dwudziestolecia międzywojennego, nie mają cech socrealistycznych. Do tych rzeźb można zaliczyć również medalion przedstawiający winobranie, który nie wpisuje się w żaden wątek tematyczny.

Jak pisał Baraniewski, dekoracji MDMu brak "wyrazistości ideowej". Z pierwotnie planowanego, ogromnego całościowego projektu propagandowego placu, sceny wydarzeń politycznych, niewiele zachowało się podczas realizacji. Badacze zwracają uwagę na "robotniczy charakter dekoracji". Plac Konstytucji miał być nowoczesnym symbolem siły robotniczej, ludowej. Świetnie ilustruje to program dekoracji rzeźbiarskiej tworzący nową ikonografię człowieka pracującego, budującego nową rzeczywistość. Nie pasują jednak do tego sceny sielskie i symboliczne, będące nawiązaniem do sztuki epok minionych, nie licujących jednak z heroiczną, propagandową wymową planowanego placu. Warto zaznaczyć, że robotniczy charakter założenia był tylko symboliczny, Większość wybudowanych na MDM mieszkań trafiło do elit państwowych. Klasa artystyczna rzeźb nie jest wysoka w porównaniu z innymi socrealistycznymi realizacjami. Ten zespół rzeźb jest jednak niezwykle ciekawy, ponieważ zastosowane w nim rozwiązania ikonograficzne i propagandowe są unikalne na skalę Polską. Jest to jedyny przykład kompleksowego wystroju rzeźbiarskiego zaprojektowanego od podstaw.

Łukasz Żuchowski

Bibliografia

W. Baraniewski, Obrazy pozytywnego człowieka. Rzeźba, architektura, socrealizm, w: Figury retoryczne. Warszawska rzeźba architektoniczna 1918-1970, red. A. Tarasiuk, Warszawa 2015, s. 109-160

W. Baraniewski, Architektura Warszawy w czasach stalinowskich. Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa - symboliczny kamuflaż, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t.55, z.3, r. 2019, s. 65-73

J. Prokop, Mity fundatorskie Polski Ludowej, w: Wyobraźnia pod nadzorem. Z dziejów polityki i literatury PRL, Kraków 1994

B. Urbanowicz, Dyskusyjne zagadnienia malarstwa i rzeźby M.D.M., Przegląd Artystyczny, nr 4, r. 1952, s. 4-6

J. Zieliński, Realizm socjalistyczny w Warszawie. Urbanistyka i architektura 1945-1956, Warszawa 2009