Pałac Kultury w Warszawie to świetny przykład realizmu socjalistycznego. Był to oficjalny nurt artystycznym obowiązujący w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich do lat sześćdziesiątych dwudziestego wieku. Jego zasady przedstawione zostały w 1934 roku na Pierwszym Kongresie Związku Pisarzy Radzieckich. Główne założenia to odcięcie się od sztuki burżuazyjnej, powierzenie twórczości artystycznej misji propagandowo-wychowawczej, postulat realizmu oraz uproszczenia języka artystycznego. Zalecano też nawiązywanie do sztuki ludowej i narodowej. W praktyce zasady te nie były jasno zdefiniowane, co dawało pole do pewnej swobody artystycznej i wielu możliwości interpretacji proponowanych reguł.

W architekturze przemiany związane z socrealizmem nastąpiły najpóźniej. Rozpoczęły się od upaństwowienia i scentralizowania procesu powstawania oraz  projektowania budynku. Wszyscy architekci, budowniczowie, a także ich współpracownicy musieli podlegać państwowemu związkowi zawodowemu.

Kluczowe dla nowego stylu było wprowadzenie do użytku na szeroką skalę konstrukcji szkieletowej, co powoduje, że budynki były nowoczesne, modernistyczne w formie, posiadały jednak garnitur ornamentu inspirowany art-deco, stylami narodowymi czy neoklasycyzmem. Nurty te charakteryzowała dekoracyjność i wystawność, które znalazły szerokie zastosowanie w architekturze władzy krajów znajdujących się pod wpływem radzieckim. Należy zwrócić uwagę na stosowanie materiałów szlachetnych w wykończeniach budynków, w tym okładzin z piaskowca, kamienia o jasnej, ciepłej barwie lub metalowych złoconych wykończeń. Co ciekawe, architektura socrealistyczna bezpośrednio inspirowana była amerykańskimi drapaczami chmur, powstającymi na początku dwudziestego wieku, na przykład Savoy Plaza Hotel w Nowy Jorku projektu spółki McKim, Mead and White z 1930 roku.

Najciekawszym i mającym najwięcej wspólnego z Pałacem Kultury w Warszawie przykładem wysokościowców socrealistycznych jest zespół siedmiu wieżowców wybudowanych w Moskwie w latach 1947 do1953, tak zwanych Siedmiu Sióstr. Wszystkie wieżowce projektowane były jako luksusowe, nowoczesne budynki użyteczności publicznej: wieżowiec przy ulicy Kotlarskiej Nadbrzeżnej został przeznaczony na apartamenty dla władzy, jeden dla Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Ministerstwa Rolnictwa, Hotel Ukraina, Hotel Leningradskaja, wieżowiec mieszkalny przy placu Kudryńskim i wreszcie ostatni, Uniwersytet Moskiewski. Wysokościowce okalają centrum Moskwy łańcuchem, wszystkie z nich mają strzelistą, wysoką bryłę zakończoną sterczyną, pionowym, smukłym, zwężającym się do góry zwieńczeniem. Obłożone są kamienną wykładziną, często z granitowymi kolumnami, są zaprojektowane, aby górować nad miastem. Socrealistyczna polityka zakładała wybudowanie podobnych wysokościowców w każdym z większych miast wcielonych do ZSRR, stąd analogiczne budynki znajdują się w Rydze, czy Pradze.

Autor projektu Pałacu Kultury i Nauki, Lew Władimirowicz Rudniew, urodził się w 1880 roku w rosyjskim mieście Opoczka. Podstawowe wykształcenie odebrał w Rydze, z której przeniósł się na studia do Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu. Odebrał akademickie wykształcenie w duchu Nowego Klasycyzmu Rosyjskiego. Był to ruch silnie inspirowany sztuką Cesarstwa Rzymskiego oraz rosyjskim klasycyzmem osiemnastego wieku, cechujący się monumentalnością, stosowaniem kolumnad oraz bogatych obramień okiennych. Często stosowana w nim była ornamentyka nawiązująca do antyku. Rudniew obronił dyplom w 1915 roku w pracowni Leontija Benoisa. Benois, znany warszawiakom jako projektant Banku Polskiego czy Soboru Aleksandra Newskiego, był jednym z ciekawszych architektów Rosyjskich pierwszej połowy dwudziestego wieku. Wykształcenie zdobyte u Benoisa ukształtowało eklektyczne gusta Rudniewa, jak również jego niechęć do stosowania zbyt bogatej oprawy ornamentalnej. W latach 1922 do 1943 wykładał w Petersburgu, potem przeniósł się do Moskiewskiego Instytutu Architektury.

W początkach swojej twórczości, Lew Rudniew projektował modernistyczne budynki, takie jak klinika Kijowskiej Profilaktyki w Kijowie z 1930 roku. Kolejne przedwojenne i powojenne projekty, na przykład budynek Akademii Wojskowej w Moskwie z 1939 roku,  Apartamenty Marszałkowskie w Moskwie z 1951 roku, czy siedziba rządu w Baku z 1953 roku stopniowo odsuwają się od modernizmu i funkcjonalizmu na rzecz socrealizmu. Architekt stosował język naprzemiennie neoklasycystyczny, neobarokowy i neorenesansowy, co sprawia, że powstałe budynki mają eklektyczny, niespójny w warstwie nawiązań historycznych charakter. Dobrze wpisywały się tym jednak w architektoniczny nurt realizmu socjalistycznego.

Pałac Kultury i Nauki znajduje się na placu Defilad, który został ukształtowany do 1914 roku. W czasie Drugiej Wojny Światowej część placu zajmowało getto warszawskie, w 1945 roku całkowicie zniwelowane przez bombardowania. Plac Defilad stał się kluczowym elementem propagandy socjalistycznej, miał być głównym placem Warszawy, wyznaczonym przez nowoczesną ulicę Marszałkowską. Ta część miasta miała nabrać charakteru robotniczego, miała być teatrem dla manifestacji politycznych oraz symbolem nowoczesności odbudowywanego miasta.

W 1951 roku Ministerstwo Spraw Zagranicznych ZSRR rozpoczęło negocjacje z Naczelnym Architektem Warszawy Józefem Sigalinem dotyczące formy i sposobu zagospodarowania placu Defilad. Ustalono, że ma być to wysokościowiec, wzorowany na sprawdzonych wzorcach moskiewskich, projektowany przez architekta moskiewskiego. Budynek musiał być przeznaczony na Dom Kultury lub uniwersytet. Wcześniej proponowane lokalizacje wieżowca w Warszawie to ulica Rakowiecka, Praga czy Grochów. Stronie polskiej zależało na tym, żeby na formę wysokościowca składały się zarówno elementy socrealistyczne jak i polskie. Dążono tym samym do oddalenia się od wzorców radzieckich. Stąd, sala kongresowa wzorowana jest na Barbakanie w Krakowie, część środkowa na wieży ratuszowej w Chełmie, obramienia okienne za to na tych zastosowanych w katedrze wawelskiej. Po wymianie opinii i konsultacjach między ZSRR i PRL, w 1952 roku ostatecznie zaakceptowano plan. Pierwszego maja tego roku rozpoczęła się budowa, zakończona dwudziestego pierwszego lipca 1955 roku.

Jak często podkreślały władze komunistyczne, Pałac Kultury był w czasie ukończenia budowy drugim w Europie najwyższym budynkiem. Gmach zbudowany jest na planie prostokąta z dostawionymi alkierzami, nawiązującymi do planów dworów szlacheckich. Alkierze są dobudowanymi do głównej bryły budynku niskimi skrzydłami. Zabieg ten znacznie poszerza optycznie budynek. Od strony zachodniej do korpusu przylega półkolista w planie, umieszczona na osi sala kongresowa. Ze strony wschodniej, północnej i południowej znajdują się wejścia w postaci monumentalnych portyków kolumnowych, ganków kolumnowych poprzedzających wejście.

Pałac Kultury podzielony jest na segmenty. Pierwszy z nich to niska, pięciopiętrowa podstawa w postaci pawilonów. Ze środka wyrasta czterdziestodwupiętrowa wieża na planie prostokąta o wysokości 184 metrów, zwieńczona attyką, balustradą zasłaniającą dach wywodzącą się ze sztuki renesansowej. Na każdym z jej narożników znajdują się wieżyczki przyporowe na planie kwadratu wspierające ścianę wieży, o wysokości 10 pięter. Wieża zwieńczona jest iglicą wysokości 43 metrów.

Należy zwrócić uwagę na znaczącą również politycznie formę strzelistego wieżowca  górującego nad całym miastem. Widoczna jest próba uzyskania wrażenia lekkości, stąd arkady, przedziurawione mury i strzeliste zwieńczenie.

Bardzo ważną z propagandowego punktu widzenia częścią pałacu była jego dekoracja rzeźbiarska. Ważnym elementem miał być zaprojektowany przez Xawerego Dunikowskiego pomnik Józefa Stalina, który umieszczony miał być na osi głównego wejścia. Postacie dekorujące elewację przedstawione są jako siedzące i stojące, ukryte w niszach oraz wolnostojące. Najważniejsze z nich to Adam Mickiewicz i Mikołaj Kopernik w pozycji siedzącej, wyrzeźbieni przez Stanisława Horno-Popławskiego i Ludwikę Nirschową. Rzeźby wyróżnia forma nawiązującą do przedwojennego stylu art deco, silne zgeometryzowanie oraz monumentalizm, a także wysoki poziom wykonania. Kolejne rzeźby umieszczone w niszach to alegorie poezji, filozofii, przemysłu, poezji, tańca, rzeźbiarstwa, historii, teatru, muzyki. Na elewacji zachodniej umiejscowione są, siedzące: twórczość intelektualna jako kobieta w todze z rylcem, wynalazczość, czyli mężczyzna z łożyskiem kulkowym, praca na roli przedstawiona jako kobieta ze snopkiem, oraz robotnik z młotem. Rzeźby w niszach zachodnich to łucznik, nawiązujący do greckiej rzeźby Myrona dyskobol, budowniczy, górnik, mechanik, miotaczka kulą. W rotundzie znajdują się przedstawienia mieszkańców różnych części świata: Afrykańczyk, Chinka, Sowietka, Sowiet trzymający w ręce książki klasyków komunizmu i Arabka. Rzeźby te powstały celem nawiązania do współpracy państw bloku komunistycznego uczestniczących w Światowym Festiwalu Młodzieży, który odbył się w Pałacu w 1955 roku. Nad wejściem głównym znajduje się relief pasowy przedstawiający pochód robotników jako alegorię władzy socjalistycznej. Program treściowy dekoracji rzeźbiarskiej wydaje się nieprzemyślany i pozbawiony spójności, stanowi on raczej zlepek prefabrykatów z sowieckich fabryk, w tym Azeryjskiej Fabryki Ceramicznej w Estonii. Jedyne wyróżniające się w zachowanej formie pałacu rzeźby to Mickiewicz i Kopernik. Wybitna rzeźba Aliny Szapocznikow znajdowała się w hallu głównym, przedstawiała przyjaźń polsko radziecką dwóch mężczyzn stojących w wykroku, owianych sztandarem trzymanym z przodu. Po 1989 roku została usunięta z pałacu, a ostatnio, sprzedana do kolekcji prywatnej.  

Domknięciem projektu zagospodarowania okolic pałacu, było zaprojektowanie Ściany Wschodniej placu Defilad. Konkurs na realizację wygrała pracownia architekta Zbigniewa Karpińskiego. Plac ujęty został w nowoczesną, modernistyczną formę służącą, poprzez wprowadzenie wysokiego podium, do wystąpień publicznych związanych z wystąpieniami partyjnymi.

Pałac Kultury i Nauki to budynek od lat budzący spory wśród badaczy architektury i opinii publicznej. Należy przyznać, że nie należy on do przykładów architektury wybitnej. Jak pisał Waldemar Baraniewski, Pałac Kultury stał się największym przykładem zastosowania reguł realizmu socjalistycznego do architektury w Polsce. Funkcja pałacu była więc wtórna wobec kształtu bryły, obiekt zaś stworzony w większym stopniu przez polityków niż architektów. Wynika z tego na przykład brak programu treściowego w dekoracji artystycznej. Baraniewski zauważa również, że budowa Pałacu nie przewidziała potrzeb zrujnowanego po wojnie miasta, do jego budowy zniwelowano bowiem aż trzy i pół tysiąca mieszkań.

Niemniej jednak, pałac ukształtował na stałe panoramę Warszawy, w końcu stając się jej głównym symbolem. Pozycję pałacu próbowano kontestować, tworzyć wobec niego symboliczne kontry, w tym na przykład nowoczesny, przypominający w formie żagiel, szklany wieżowiec Złota czterdzieści cztery. Wcześniej pojawiały się propozycje zburzenia całych zabudowań pałacu, postawienia na jego miejscu symbolu pokomunistycznej Warszawy. Niechciany i odrzucany, kompleks pozostaje jednak wyrazistym przykładem drugiego życia spuścizny z czasów radzieckich w Polsce. Funkcjonujące wciąż wewnątrz kino, teatr, kafeterie, basen i sale konferencyjne niedługo uzupełni największe w Polsce muzeum sztuki nowoczesnej, umieszczone jako wolnostojący budynek na placu Defilad. Wydaje się ważnym symbolicznym gestem, że zdecydowano się nie tyle niszczyć ten symbol opresji, a włączyć go w tkankę współczesnej Warszawy.

Łukasz Żuchowski

Bibliografia

 A. Basista, Betonowe dziedzictwo: architektura w Polsce czasów komunizmu, Warszawa-Kraków 2001

W. Baraniewski, Pałac w Warszawie, Warszawa 2014

W. Baraniewski, Kopernik i Stalin. Treści ideowe dekoracji Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie, Kronika Warszawy, nr 4, t. 32, r. 2005, s. 53-69

R. Gołąbek, J. Szulc, Konstrukcja szkieletu Pałacu Kultury i Nauki na tle rozwiązań wysokościowców moskiewskich, Inżynieria i Budownictwo, nr 9, r. 1955, s.295-302

B. Groys, Stalin jako totalne dzieło sztuki, Warszawa 2010

H. Grzeszczuk-Brendel, Poznański okrąglak oraz warszawski Pałac Kultury-ideologiczne paradoksy architektury po Drugiej Wojnie Światowej, Slavia Occidentalis, nr 2, r. 2018, s. 81-91

Pałac Kultury i Nauki. Między ideologią a masową wyobraźnią, red. Z. Grębecka i J. Sadowski, Kraków 2007

J. Zieliński, Pałac Kultury i Nauki, Warszawa 2012