Konrad Sebastian Winkler urodził się 20 stycznia 1882 w Warszawie. Był malarzem, publicystą, krytykiem sztuki, ale także pionierem polskiej szermierki i olimpijczykiem. Podczas nauki w nowosądeckim gimnazjum połączyła go przyjaźń z Tytusem Czyżewskim, która przetrwała wiele lat, a ich wspólne zamiłowanie do sztuki zaowocowało długoletnią współpracą artystyczną. Malarskie umiejętności Konrad Winkler W latach 1907 – 1908 zdobywał na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Dalszą praktykę doskonalił na zajęciach z historii sztuki w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych (1916). Gdzie nawiązał kontakt z artystami, z którymi zaczął aktywnie działać na polu sztuki. W 1917 roku zawiązali oni ugrupowanie o nazwie Ekspresjoniści Polscy. W ich pierwszej wystawie, otwartej 4 listopada tego samego roku w Krakowie, w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych, udział wzięli Leon Chwistek, Tytus Czyżewski, Jan Hryńkowski, Jacek Mierzejewski, Tymon Niesiołowski, Władysław Skoczylas, bracia Andrzej i Zbigniew Pronaszkowie oraz Eugeniusz Zak. Zabrakło wśród nich Winklera, ale też m.in. Stanisława Ignacego Witkiewicza. Obaj dołączyli do Ekspresjonistów Polskich niebawem, istotnie wpływając na oblicze tej formacji. Ich rola była szczególnie istotna z racji na fakt, iż stworzyli (razem z Leonem Chwistkiem) podstawy teoretyczne oraz filozoficzne do działalności ugrupowania, które od 1919 roku zaczęło funkcjonować pod nową nazwą – Formiści.

Niejako w odpowiedzi na liczne awangardowe nurty artystyczne, rodzące się w Europie w pierwszych kilkunastu latach XX wieku, Formiści starali się przeszczepić na grunt polski doświadczenia kubistów, futurystów czy ekspresjonistów. Dlatego też kubizowali kształty, deformowali – nadając im ekspresjonistyczny wyraz – przedstawienia przedmiotów, ludzi i zwierząt, skłaniali się też ku prymitywizmowi z wyraźną ludową stylizacją. Głosili przy tym autonomię sztuki, którą rozumieli jako nadrzędność formy nad treścią. Domagali się odrzucenia tendencji realistycznych w malarstwie, naśladowania natury, prymatu mimesis oraz iluzji. Z dystansem podchodzili również do symbolizmu oraz dekoracyjności, tak charakterystycznych dla Młodej Polski. Z życzliwością za to spoglądali na sztukę ludową Podhala, jak też sztukę cechową siedemnastego i osiemnastego stulecia, które stanowiły dla nich źródło inspiracji w kwestii kształtowania własnej, rodzimej formy oraz środków wyrazu, czy też szerzej – polskiego stylu narodowego. Silny akcent kładziony na lokalną tradycję artystyczną stał zresztą u podstaw decyzji o zmianie nazwy ugrupowania z Ekspresjonistów Polskich na Formistów. Ekspresjonizm jako nurt w sztuce kojarzony był silnie z niemiecką kulturą oraz tradycją artystyczną. Określając się Formistami artyści skupieni w ugrupowaniu niejako programowo odcinali się od wpływów niemieckich, a także od poznańskiego środowiska Buntu – artystów i poetów skupionych wokół czasopisma „Zdrój”, którym z kolei ekspresjonizm niemiecki był bliski.

Ekspresjoniści Polscy – Formiści uznawani są za pierwszą na ziemiach polskich formację o charakterze awangardowym, stojącą w opozycji do tradycji sztuki młodopolskiej. Trudno uznać ją za spójną, jednorodną pod względem poszukiwań artystycznych. Skupiała ona twórców o odmiennych temperamentach, mało tego – charakteryzujących się przeciwstawnymi niekiedy poglądami. W tym kontekście Formistów należy uznać za raczej luźne stowarzyszenie złożone z kilku wyrazistych indywidualności, których aktywność twórcza nie była warunkowana niepodlegającymi dyskusji wskazaniami teoretycznymi czy programowymi manifestami. Te,  publikowane m.in. na łamach pisma „Formiści”, wydawanego w latach 1919 – 1921, różniły się pod względem charakteru i treści. W dziełach Formistów, w szczególności Winklera, najbardziej reprezentatywnego przedstawiciela tego ugrupowania, który po tym, jak w 1922 roku się ono rozpadło, starał się je bezskutecznie wskrzesić i do końca życia uważał się za formistę), daje się jednak dostrzec pewne ogólne, wspólne dla większości artystów związanych z ugrupowaniem, ideowe i stylistyczne wyróżniki.

Powstały przed rozwiązaniem grupy w 1921 roku Mężczyzna z fajką jest portretem przedstawiającym jego gimnazjalnego przyjaciela, jednego z formistów, Tytusa Czyżewskiego, podobnie jak Winkler będącego podporą grupy, silnie angażującego się w jej działalność, choćby poprzez redagowanie pisma „Formiści”. Autorowi obrazu udało się w nim zawrzeć zarówno własny styl, jak i umiejętnie odnieść widza do stylistyki dzieł tworzonych przez modela. Prosta w istocie kompozycja – ukazująca ujętego w popiersiu Czyżewskiego, z nagim, częściowo tylko ukazanym torsem, rodzajem biretu na głowie i fajką w ustach, ukazanego w nieokreślonej przestrzeni z fragmentem niebieskiej zasłony po lewej oraz dwoma czarno-białymi motywami geometrycznymi po prawej, zawiera bez mała wszystkie podstawowe składowe formistycznych dzieł.

Portret Czyżewskiego został poddany ludowej stylizacji, jest wizerunkiem uproszczonym. Wyraźnie wyczuwalne są w nim echa kubizmu, tyle że Winkler kubizuje głowę i tors modela na swój sposób naiwnie, łagodnie. Bryłowato ujęte głowa i ramiona modela, kształtowane za pomocą prostych oraz wygiętych płaszczyzn o ciemnych konturach, są zresztą tyleż kubizujące, co odnoszące się do charakterystycznej metody twórczej Czyżewskiego, który chętnie ukazywał określone wycinki rzeczywistości, w szczególności twarze ludzkie, z różnych stron, symultanicznie. Co więcej, tworzył tzw. obrazy wielopłaszczyznowe, czyli przestrzenne, montowane z kawałków dykty o prostej, krystalicznej strukturze, inspirowane nie tylko eksperymentami kubistów, ale i dadaistów oraz futurystów. Refleksy tych właśnie poszukiwań Czyżewskiego są wyraźnie dostrzegalne w dziele Winklera.

   Oprócz charakterystycznego sposobu kształtowania postaci ludzkiej na obrazie uwagę przykuwają wspomniane już: ułożona w schematyczne, uproszczone, płynne fałdy niebieska zasłona oraz zgeometryzowane elementy dekoracyjne. Ta pierwsza była chętnie stosowanym przez formistów motywem, zaczerpniętym z ludowego malarstwa na szkle. Analogiczną genezę mają zgeometryzowane elementy dekoracyjne. Te fragmenty dzieła Winklera wymownie poświadczają dążność formistów do stworzenia narodowego języka sztuki, wychodzącego od doświadczeń oraz praktyki twórców ludowych, przy czym należy zaznaczyć, że mowa tu o narodowym, ale nowoczesnym, awangardowym języku sztuki.

Pisząc o tle, na którym ukazany został Czyżewski, nie sposób nie wspomnieć o jednym jeszcze jego rodowodzie. Rozmieszczenie motywów znajdujących się za portretowanym przywołuje również dzieła tworzone przez dadaistów. Takie rozwiązanie kompozycyjne, zastosowane przez Winklera, uznać można za kolejny ukłon w stronę Czyżewskiego, który w okolicach 1915 roku silnie inspirował się, zarówno w twórczości malarskiej, jak i poetyckiej, sztuką tworzoną przez działających w Zurichu dadaistów. Dadaistyczna, a po trosze i futurystyczna, jest także kolorystyka dzieła, wyrazistsza, bardziej kontrastowa niż w przypadku większości prac Winklera. Karnacja postaci jest pomarańczowa, cybuch fajki soczysto zielony, skontrastowany z karminem ust i wylotu fajki. Mocnym akcentem barwnym jest również niebieska kotara, a także oliwkowe tło. Intensywność zastosowanych kolorów nadaje obrazowi dynamikę oraz świetlistość.

Mężczyzna z fajką może być traktowany jako swoisty podręcznik Formizmu. Ujawnia się w nim szeroki wachlarz dążeń członków grupy, jak też inspiracji, którym ulegali. Nadto stanowi lekko żartobliwy, ale ciepły, pełny szacunku, dowód przyjaźni między dwoma artystami.

Po rozwiązaniu grupy Winkler wyjechał do Paryża, gdzie w latach 1924-1927 doskonalił warsztat w Académie Lhote. Zorganizowana już po powrocie do Polski w 1936 roku wystawa Winklera przedstawiała zarówno jego obrazy formistyczne, ale także już mniej odrealnione, bardziej naturalne  pejzaże i martwe natury. Konrad Sebastian Winkler zmarł 16 stycznia 1962 w Krakowie, pozostawiając bogaty dorobek swej twórczości awangardowej, który obecnie możemy odkrywać w galeriach polskiej sztuki XX wieku m.in. w Muzeum Narodowym w Kielcach, czy też jak w przypadku „Mężczyzny z fajką” w Muzeum Narodowym w Krakowie.

Kamil Kopania

Bibliografia

H. Bartoszewska-Butryn, Twórczość plastyczna Konrada Winklera w latach 1918-1939,  Warszawa 2006

I. Luba, Dialog nowoczesności z tradycją. Malarstwo polskie dwudziestolecia międzywojennego, Warszawa 2004

J. Pollakówna, Formiści, Wrocław 1972

I. Jakimowicz (red.), Formiści, katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1989