Królewski pałac na Wawelu jest jednym z najważniejszych i najbardziej okazałych zabytków architektury renesansowej w Europie Środkowej. Powiązany z zamkiem dziedziniec jest najbardziej charakterystyczną częścią monarszej siedziby. Istniejąca budowla powstawała  wieloetapowo w wyniku rozbudowy i przekształcania średniowiecznej rezydencji. Zamysł znacznego powiększenia zamku mógł powstać już ok. 1500 r., kiedy po śmierci króla Kazimierza Jagiellończyka na Wawelu rezydowała królowa wdowa Elżbieta Rakuszanka (Habsburżanka) wraz z córkami, a także młody król Jan Olbracht. Rosnące znaczenie krakowskiego dworu jak i rozbudowane jego potrzeby funkcjonalne skłaniać musiały do poszerzenia pałacu. Realizacja tego zamysłu przebiegała w kilku fazach. Pierwsza z nich przypadała na okres krótkiego panowania króla Aleksandra Jagiellończyka i pierwsze lata rządów jego następcy króla Zygmunta I. Te najwcześniejsze prace przebiegały w latach 1504-1519 i dotyczyły skrzydła zachodniego, w którym znajduje się brama wjazdowa na dziedziniec, a także skrzydła północnego. Kierownikiem pierwszej fazy przebudowy zamku wawelskiego był Włoch, Franciszek z Florencji, zatrudniony w Krakowie od 1502 r. W trakcie prowadzonych na tym etapie prac zrodziła się koncepcja wprowadzenia na dziedziniec zamkowy systemu arkadowych krużganków. Ich forma i motywy dekoracyjne w znacznej mierze były inspirowane renesansowymi budowlami Italii. W kolejnych fazach powstało monumentalne skrzydło wschodnie i południowa ściana parawanowa, która zamknęła czworobok dziedzińca. Ścianę parawanową tworzy jedynie mur do którego dostawiono również krużganki. Większość prac była zakończona w 1536 r. Projektantem i początkowym kierownikiem robót był Franciszek z Florencji, a po jego śmierci w 1516 r. pracami kierował inny włoski architekt, Bartłomiej Berrecci. W wyniku pożaru z 1536 r. już w czasach króla Zygmunta Starego różne partie zamku były przekształcane. Również i w późniejszych wiekach zamek ulegał licznym przekształceniom wynikającym ze zniszczeń lub potrzeb przystosowania go do nowych wymagań funkcjonalnych. W efekcie tego, w dzisiejszej postaci jedynie niewielka cześć dekoracji dziedzińca pozostaje oryginalna, w większości są to wierne kopie dekoracji kamieniarskich wykonane w okresie prac konserwatorsko-rekonstrukcyjnych przeprowadzonych w latach 1909-1914.

Pomimo trwających ponad trzy dekady prac i zmieniającego się kierownictwa renesansowy pałac wawelski uzyskał spójną formę przestrzenną. Wynikało to z realizacji wstępnego projektu, który mógł w swej zasadniczej formie powstać ok. 1507 r., a jego autorem niewątpliwie był Franciszek z Florencji. Ogólne założenie kompleksu obejmuje cztery skrzydła skupione wokół czworobocznego, wewnętrznego dziedzińca. Jego róg od strony zachodniej i południowej jest skośnie ścięty przebiegiem murów dawnej kuchni pałacowej. Krótsze skrzydła dziedzińca ciągną się od strony północnej i wschodniej. Na dziedziniec prowadzi przejazd bramny umieszczony w zachodnim skrzydle. Takie usytuowanie wejścia pozwala zaprezentować przybyszowi najbardziej okazałą i dekoracyjną część dziedzińca. Po przejściu długiego, zacienionego tunelu bramy wjazdowej przed oczami wchodzących ukazują się okazałe, oświetlone słońcem ażurowe krużganki otaczające rozległy dziedziniec. Nie obiegają one jednak w sposób ciągły całego dziedzińca. Ich bieg jest przerwany od strony zachodniej, w miejscu w którym pierwotnie znajdowały się kuchnie pałacowe, a obecnie wznosi się dwudziestowieczny gmach mieszczący muzeum z ekspozycją Wawel zaginiony. Dla osób wchodzących od strony zachodniej na dziedziniec początkowo ta część jest zupełnie niewidoczna, pozostawiając wrażenie zamkniętej, monumentalnej kompozycji.

Krużganki wawelskie formują biegnące na trzech poziomach ażurowe galerie. Na poziomie dziedzińca i pierwszego piętra tworzą je szeregi półkolistych, proporcjonalnych arkad wspartych na wolnostojących kolumnach. Na poziomie drugiego piętra umieszczono smukłe, znacznie wyższe od dolnych kondygnacji kolumny podtrzymujące bezpośrednio prosty okap dachu wieńczącego mieszkalne skrzydła zamkowe. Linie kompozycyjne krużganków tworzy horyzontalny bieg trzech kondygnacji galerii i pionowe linie umieszczonych na trzech poziomach kolumn. Bieg wawelskich arkad nie jest jednolity. Ich sekwencję przerywają masywne narożniki dziedzińca i pasy muru, o szerokości jednej arkady wprowadzone w połowie krużganków skrzydła północnego i dwukrotnie od strony wschodniej. Elementy te zostały zastosowane ze względów konstrukcyjnych bowiem filigranowe arkady wzniesione wzdłuż niezwykle długich skrzydeł pałacowych  nie mogły samodzielnie utrzymać najwyższej kondygnacji krużganków. Konieczność podwyższenia, w stosunku do parteru i pierwszego piętra, podpór ostatniej kondygnacji zmusiła budowniczych wawelskiego zamku do zastosowania charakterystycznych rozwiązań. Wyjątkowo wysokie trzony kolumn drugiego piętra są w połowie długości dekorowane spiralnymi przewiązkami. Powyżej wieńczących kolumny głowic - kapiteli, tuż pod drewnianym okapem zastosowano podpórki w kształcie dzbanuszków. Sposób zakomponowania krużganków na poziomie drugiego piętra, pozostaje bardzo charakterystyczny dla wawelskiej rezydencji. Rozwiązanie to było różnie interpretowane przez badaczy renesansowej architektury. Wskazywano, między innymi, na reprezentacyjny charakter pomieszczeń znajdujących się na ostatnim piętrze pałacu, które są najwyższe, a więc nie mogły być przysłonięte zbyt niskimi arkadami. Z tego powodu twórcy dziedzińca musieli zastosować podwyższone, zakończone prosto podcienia. Poza tym rozwiązanie, w którym powyżej arkad pojawiają się proste podpory dźwigające zwieńczenie miało źródła inspiracji w architekturze starożytnej i renesansowej środowiska rzymskiego. Podobna kompozycja znajduje się na zewnętrznych ścianach Koloseum. Na początku XVI w. powtórzono ją w nowym skrzydle pałacu papieskiego na Watykanie, co mogło bezpośrednio wpłynąć na twórców wawelskich projektów. Nawiązanie do wzorców rzymskich w istotny sposób nobilitowało rezydencję polskich monarchów.

Istotnym dopełnieniem dekoracji dziedzińca był malowany fryz biegnący pod okapem dachowym, wzdłuż najwyższego poziomu krużganków. Fryz został namalowany w latach 1535-1536 przez Dioznizego Stubę, być może według projektu Hansa Dürera. Fryz składa się z sekwencji okrągłych medalionów ukazujących profilowo głowy cesarzy i cesarzowych od czasów antycznych po monarchów niemieckich z okresu średniowiecza. Każda z postaci jest identyfikowana podpisem. Dekoracja w tej formie pierwotnie obiegała cały dziedziniec, jednak do dzisiaj zachowało się jedynie piętnaście wizerunków męskich i kolejnych piętnaście żeńskich, które przetrwały w południowo wschodniej części dziedzińca. Pod wysokim okapem ostatniej kondygnacji malowidła te były znakomicie widoczne z poziomu dziedzińca, a ich tematyka wpisywała się w antyczno-cesarską retorykę fundacji Zygmunta Starego. Pierwotnie reprezentacyjność dziedzińca była podkreślona również bogactwem kolorystyki. Wiadomo, że w przeszłości olbrzymie, widoczne z poziomu dziedzińca połacie dachu były pokryte wzorzystą dachówką w kolorach żółtym, białym zielonym i błękitnym. Kamienne detale krużganków były również polichromowane. Kompozycję tą uzupełniał wspominany, malowany kolorowo fryz cesarski na drugim piętrze. Ponad nim, w drewnianym stropie okapu były umieszczone kasetony ze złoconymi rozetami.

Niewątpliwą inspiracją dla wawelskiego dziedzińca były wzorce renesansowej architektury włoskiej. W budownictwie rezydencjonalnym południa tego typu rozwiązania były niezwykle popularne. System arkadowych krużganków był też miejscem, w którym można było stosować zaczerpnięte z antyku porządki kolumnowe. Pomimo różnic klimatycznych i związanych z tym niedogodności, tego typu dekoracje w ciągu XVI w, rozpowszechniały się również na północ od Alp. Wawelskie krużganki należą do najwcześniejszych i najbardziej monumentalnych tego typu założeń wzniesionych poza Italią. Pomimo niewątpliwych inspiracji włoskich na Wawelu pojawiły się rozwiązania niezwykle oryginalne i niepowtarzalne. Jednym z bardziej charakterystycznych elementów jest sposób zakomponowania najwyższego poziomu krużganków, gdzie zamiast półkolistych arkad na kolumnach zastosowano znacznie wyższe, smukłe podpory dźwigające prosty okap zamkowego dachu.

Krużganki pełniły istotne funkcje praktyczne. Jedną z ważniejszych były kwestie komunikacyjne. Na poziomie krużganków można było bowiem przemieszczać się pomiędzy poszczególnymi zespołami pomieszczeń, nie dysponujących wewnątrz pałacu oddzielnymi połączeniami. Poza tym dziedziniec pałacowy na Wawelu można określić mianem najbardziej okazałego wnętrza tej rezydencji. Był on wykorzystywany jako miejsce dla uroczystości dworskich, ze swoimi piętrowymi krużgankami zamieniając się w rodzaj monumentalnego amfiteatru wypełnionego członkami dworu. Skala tej architektury przekraczała rozmiary większości ówczesnych rezydencji europejskich, manifestując znaczenie i aspiracje Zygmunta Starego i dynastii jagiellońskiej.

Piotr Gryglewski

Bibliografia:

A. Fischinger, M. Fabiański, Dzieje budowy renesansowego zamku na Wawelu około 1504-1548, Kraków 2009.

M. Morka, Sztuka dworu Zygmunta I Starego. Treści polityczne i propagandowe, Warszawa 2006.

S. Mossakowski, Rezydencja królewska na Wawelu w czasach Zygmunta Starego. Program użytkowy i ceremonialny, Warszawa 2013.

S. Mossakowski, Pałac królewski Zygmunta I na Wawelu jako dzieło renesansowe, Warszawa 2015.