Pomnik konny Bartolomeo Colleoniego

Audiodeskrypcja dzieła

Przejdź do transkrypcji tekstowej audiodeskrypcji

Fotografia: Pomnik konny Bartolomeo Colleoniego

Zapoczątkowane we Włoszech w pod koniec XIV wieku badania nad kulturą antycznej Grecji i Rzymu doprowadziły do wytworzenia się w tamtejszym społeczeństwie nowego światopoglądu, rozwijanego przez humanistów. Szczególną zmianą było przywrócenie wagi i znaczenia życiu doczesnemu oraz zbudowanie nowego kanonu wartości, jakimi człowiek powinien się kierować. Według nowego kanonu życie upływać powinno w zgodzie z cnotami, wypełnione szlachetnymi i odważnymi czynami, o których pamięć pozostanie wśród potomnych. Ważnym celem stało się zasłużenie na nieśmiertelną sławę swojego imienia. Wartość sławy i nieśmiertelności miała swoje korzenie w zgłębianych wówczas pismach antycznych, w dziełach Wergiliusza czy Horacego. Humaniści wczesnego renesansu wierzyli też w dwa rodzaje szlachectwa. Uważali, że na pamięć u potomnych może zasłużyć sobie każdy, bez względu na pochodzenie. A zatem nie tylko członkowie możnych rodów, którzy, ich zdaniem, sławę zawdzięczają często tylko swojemu urodzeniu, ale też wszyscy ci, którzy postępują w odpowiedni sposób. Do nieśmiertelności prowadziły czyny waleczne i heroiczne, ale także życie zgodne z cnotą.

Sposób na zachowanie pamięci o osobie wśród kolejnych pokoleń oferowała sztuka portretowa. Za jej najbardziej pożądane rodzaje, jako że najtrwalsze, uchodziły pomniki. Te jednak stanowiły rzadkość. Najczęściej zamawiano portrety w drobnej rzeźbie czy wizerunki malowane. Pewne rodzaje portretów niosły z sobą treści zrozumiałe dla każdego, kto je oglądał. Pomnik konny – będący przedstawieniem jeźdźca unoszonego przez konia – był wizerunkiem znanym w czasach antycznych, zarezerwowanym dla wodza czy władcy. W XV wieku w Italii, za sprawą zmieniającego się światopoglądu, wykształcił się on ponownie jako typ przedstawienia heroizujący wodza – to znaczy ukazujący go jako postać heroiczną, wspaniałą, dzielną.

Pomnik konny Gattamelaty z roku 1444 wykonany przez Donatella oraz pomnik Bartolomeo Colleoniego autorstwa Verrocchia, ukazany mieszkańcom Wenecji w 1496, roku są powszechnie uznawane za pierwsze nowożytne pomniki konne. Pomnik Gattamelaty był figurą nagrobną i początkowo ustawiony został na cmentarzu. Dopiero w XVI wieku przeniesiono rzeźbę w przestrzeń publiczną Padwy, w której stoi do dziś. Pod względem ideowym dzieło to łączy się jeszcze z tradycją średniowieczną, kiedy to wizerunki rycerzy na koniu były elementem rzeźb nagrobnych. W 1451 roku powstał też (nieistniejący już) pomnik konny markiza Nicola III d’Este w Ferrarze, szeroko podziwiany przez współczesnych i inspirujący innych artystów. Ukazywał on markiza siedzącego na koniu ustawionym na wysokim postumencie w formie łuku, co było wyraźnym nawiązaniem do tradycji rzymskich łuków triumfalnych.

Ideowe i symboliczne treści, jakie wyrażał pomnik konny (wspomniany wyraz czci dla przedstawionej osoby i jej militarnych zasług) były ogólnie znane w XV-wiecznej Italii, jednak z powodów wysokich kosztów, a także z racji trudności wykonania, tego rodzaju rzeźby nie były częste. Wiele zamówień nie doszło do realizacji. Znamy wiele renesansowych projektów, szkiców, treści zamówień pomników, które nigdy nie powstały.

Pomnik upamiętniający kondotiera Bartolomeo Colleoniego (1400-1475) powstał na życzenie samego sportretowanego. Bartolomeo Colleoni przez wiele lat pełnił służbę kondotiera - czyli najemnego wodza – w Wenecji, odnosząc dla niej znaczące sukcesy. Włochy w okresie średniowiecza i renesansu nie były zjednoczonym krajem, składały się z kilku państw-miast, tak zwanych republik miejskich, które pozostawały z sobą w nieustających konfliktach i prowadziły częste wojny. Państewka te nie posiadały własnych armii, ich rządy wynajmowały zawodowych dowódców wraz z oddziałami żołnierzy. Umowa, jaką dane państwo podpisywało z wodzem nazywała się „condotta”, stąd wynajętych dowódców zaczęto nazywać „condotierri” – kondotierami. Kondotierzy z reguły zobowiązani byli do rocznej służby, po której mogli podpisać nową umowę, z jakimkolwiek państewkiem, z wyjątkiem tego, które było przeciwnikiem kraju, dla którego właśnie skończyli służbę. Kondotier Bartolomeo Colleoni przez większość życia służył Wenecji. Za wybitne sukcesy militarne rząd Wenecji mianował go w roku 1454 kapitanem generalnym, stałym głównodowodzącym, armii w Republice Weneckiej. Kondotier był też znany z działalności charytatywnej, fundatorskiej oraz kolekcjonerskiej. Jednocześnie słynął z bezwzględności wobec wrogów. W swoim testamencie zapisał Wenecji wysoką sumę pieniędzy, pod warunkiem, że rada miasta ufunduje mu na Placu św. Marka - pomnik konny. Po śmierci Bartolomea rada miejska przystąpiła do realizacji warunków testamentu, nie zgodziła się jednak na określoną w nim lokalizację rzeźby. Obszar znajdujący się przy bazylice św. Marka i pałacu Dożów uważano powszechnie za zbyt ważny. Radni wyznaczyli w zamian plac przy kościele świętych Jana i Pawła. W 1479 roku ogłoszono konkurs na wykonanie posągu. Jednym z rzeźbiarzy, którzy zgłosili się do zadania, był powszechnie poważany florencki artysta – Andrea del Verrocchio. Dzieła Verrocchia od dawna cieszyły się wielkim uznaniem, więc to jego wybrano do wykonania brązowego pomnika kondotiera.

Prace nad pomnikiem rozpoczęły się we florenckim warsztacie mistrza w 1481 roku. Z zachowanej dokumentacji wynika, że w tym roku artysta ulepił gliniany model konia. W kompozycji pomnika Verrocchio wzorował się na wspomnianym wyżej pomniku Gatamellaty. W podobny sposób ukazał postawę konia, kroczącego z wysoko podniesioną i podniesioną przednią nogą, o szyi lekko skręconej. Zupełnie inaczej jednak skomponował postawę jeźdźca. Wyprężona, odchylona do tyłu, z lekko podniesioną głową sylwetka, wymownie ukazuje dumną i pewną siebie osobowość kondotiera. Verrocchio w roku 1481 przeprowadził się do Wenecji, by kontynuować pracę, jednak nie ukończył dzieła. Zmarł w 1488 roku. Przed śmiercią wyznaczył swojego ucznia, Lorenza di Credi, do dokończenia pomnika. Decyzji mistrza nie uszanowała jednak rada Wenecji, przekazując zadanie kontynuowania pracy nad pomnikiem innemu artyście - Alessandro Leopardiemu. Leopardi odpowiadał za wykonanie odlewu ukończonych glinianych modeli oraz scalenie gotowych postaci konia i rycerza. Wykonał też prostopadłościenną, kamienną bazę pomnika, ozdobioną marmurowymi kolumnami. Być może jest też autorem motywów dekoracyjnych na pasach rządu końskiego (czyli uprzęży) oraz siodła. W roku 1489 dzieło było ukończone, jednak jego odsłonięcie na placu świętych Jana i Pawła miało miejsce w roku 1496. Niezwykle dumny ze swojego osiągnięcia Alessandro Leopardi umieścił na pasku końskiego rządu, biegnącego w poprzek podbrzusza konia, inskrypcję ze swoim imieniem i nazwiskiem.

Wykonany przez Verrocchia pomnik ukazuje postać konia i rycerza z niezwykłym realizmem. Szczegóły anatomiczne budowy ciała konia, takie jak układ ścięgien wzdłuż końskich nóg, użyłkowanie skóry na pysku – dowodzą dokładnych studiów artysty nad budową i zachowaniem ciała w ruchu. Szkice z natury i wnikliwe obserwowanie wyglądu otaczającego świata były jedną z podstaw edukacji renesansowego artysty. Verrocchio był pilnym uczniem jednego ze swoich mistrzów, Donatella, którego twórczość zapoczątkowała nurt realistycznego, nowatorskiego, opartego na studiowaniu wyglądu prawdziwego modela, ukazywania postaci w rzeźbie. Przyglądając się twarzy kondotiera Colleoniego możemy nawet odnieść wrażenie, że realizm w jego twarzy jest niemal przerysowany. Jak pisze Ernst Gombrich: „największy podziw budzi jednak postawa jeźdźca, zdającego się jechać na czele swych wojsk w śmiałej, wyzywającej pozie. (…) Nie od razu zdajemy sobie sprawę z doniosłości i prostoty dzieła Verocchia – z klarowności bryły, jaką reprezentuje grupa z każdej niemal strony, oraz skoncentrowanej energii, zdającej się ożywiać mężczyznę w zbroi i jego wierzchowca.” Rzeczywiście, przyglądając się temu dziełu, możemy nie tylko „zobaczyć” Bartolomea Colleoniego, ale wręcz – „poznać go”. Wymowna postawa i wyraz twarzy nasuwają wyobrażenie o kondotierze, jako osobie. Linie zmarszczek, fałd skóry, ułożenie warg, spojrzenie w twarzy postaci układają się w wyrazisty portret psychologiczny. Drobiazgowy realizm wyglądu zwierzęcia i postaci rycerza, umiejętne i spójne ukazanie ich ciał w ruchu, połączone z portretowym indywidualizmem, czynią z pomnika Verrocchia dzieło w pełni renesansowe.

Agnieszka Kramza

www.isztuka.edu.pl

Źródła:

Gombrich Ernst, O sztuce, Poznań 2009.

Morka Mieczysław, Polski nowożytny pomnik konny i jego europejska geneza.

www.museumldv.com

http://www.museumldv.com/venice.htm

www.your.dictionary.com

http://biography.yourdictionary.com/andrea-del-verrocchio

www.virtualuffizi.com

https://www.virtualuffizi.com/andrea-di-cione-called-verrocchio.html

www.encyclopedia.com