Pomniki nagrobne ostatnich dwóch królów z dynastii Jagiellońskiej zajmują zachodnią ścianę we wnętrzu Kaplicy Zygmuntowskiej. W obecnej postaci wykonano je w dwóch fazach. Pierwsza z nich jest związana z powstaniem samej kaplicy. Projekt nagrobka, tak jak i całej budowli był dziełem Bartłomieja Berrecciego, który stał na czele zespołu realizującego to prestiżowe przedsięwzięcie. Oprawa tej ściany była wykonywana z czerwonego marmuru węgierskiego ok. 1522 r. W 1527 r. powstała tumba (kamienna skrzynia przykryta płytą), zaś sama figura króla została odkuta w latach 1529-1531, najprawdopodobniej również przez tego samego artystę. Był on także twórcą brązowej, złoconej okrągłej plakiety przedstawiającej Marię z Dzieciątkiem. W 1531 r. umieszczono ją na ścianie wnęki nagrobkowej, ponad wyrzeźbioną postacią króla. W pierwotnej koncepcji pomnik Zygmunta I był jedynym nagrobkiem funkcjonującym we wnętrzu kaplicy. Sytuacja ta zmieniła się ponad czterdzieści lat później. Zmarły w 1572 r. syn Zygmunta I, król Zygmunt August był ostatnim przedstawicielem męskiej linii dynastii. Upamiętniający go pomnik został wykonany w latach 1574-1575. O jego formie i sposobie ustawienia zadecydował sam monarcha w swoim testamencie. Król życzył sobie aby jego nagrobek znalazł się w Kaplicy Zygmuntowskiej i został zlokalizowany pod figurą jego ojca. Nowy pomnik miał formą przypominać wizerunek Zygmunta Starego. Jeszcze za życia monarcha zdołał zamówić i opłacić jego model, którego wykonawcą miał być włoski rzeźbiarza Jan Maria Mosca zw. Padovano, czynny w Polsce od ok. 1532 r. Śmierć króla, a wkrótce i Padovana przerwała tą inwestycję. Istniejące obecnie dzieło powstało na zamówienie siostry władcy, królewny Anny Jagiellonki, która uwzględniając wolę zmarłego co do lokalizacji i wyglądu pomnika, zleciła jego wykonanie pochodzącemu z Florencji rzeźbiarzowi i architektowi Santi Gucciemu. Artysta ten był odpowiedzialny za powstanie trzech niezwykle prestiżowych nagrobków monarszych ustawionych w katedrze wawelskiej. Poza monumentem Zygmunta Augusta, w późniejszym czasie wykonał również pomniki upamiętniające samą Annę Jagiellonkę (w Kaplicy Zygmuntowskiej) i króla Stefana Batorego (w kaplicy Mariackiej). Wykonując nagrobek Zygmunta Augusta, włoski artysta musiał uwzględnić testamentowe wytyczne króla. Nie jest też wykluczone, że wykorzystał przy tym model zamówiony u Padovana.

Nagrobki królewskie zajmują zachodnią ścianę wnętrza kaplicy. Ich architektoniczna oprawa jest nierozerwalnie powiązana z dekoracją całej ściany. W jej kompozycji zastosowano schemat antycznego łuku triumfalnego. Został on wpisany w prostokąt ściany. Kompozycja jest trójosiowa, jej pionowe pasy wyznaczają cztery pilastry. Dźwigają one pas belkowania zwieńczony wydatnym gzymsem, który koronuje całą ścianę. Środkowy, szerszy pas ściany wypełnia wysoka, zamknięta półkolem łuku wnęka ujęta środkową parą pilastrów. Po bokach niszy znajdują się węższe pasy dekoracji ograniczonej w narożnikach kaplicy kolejnymi pilastrami. W środkowej niszy umieszczono piętrowo, rozdzielone dodatkowym, spłaszczonym łukiem, dwa nagrobki królewskie. Na poziomie posadzki znajduje się pomnik Zygmunta Augusta, powyżej, Zygmunta Starego. W bocznych pasach ściany umieszczono nisze w których ustawiono pełnoplastyczne rzeźby ŚŚ Floriana (na lewo) i Wacława (na prawo). Ponad niszami umieszczono okrągłe tonda z płaskorzeźbionymi przedstawieniami Ewangelistów ŚŚ Mateusza (na lewo) i Marka (na prawo). Ważną role w kompozycji ściany odgrywa kolorystyka zastosowanego materiału. Boczne pasy dekoracji, podobnie jak w pozostałych ścianach kaplicy są wykonane z jasnego piaskowca. Jednak środkowa nisza, para ujmujących ją pilastrów i pas belkowania ponad nimi został potraktowany wyjątkowo. Ta część jest odkuta z czerwonego marmuru węgierskiego, z którego wykonano również pomniki królewskie. W innych miejscach kaplicy materiał ten wykorzystano jedynie dla rzeźb świętych w niszach i okrągłych tondach. W ten sposób wnęka może być interpretowana dwojako. Jej układ kompozycyjny powtarza schemat łuku triumfalnego wykorzystany również na innych ścianach kaplicy. Jednak specjalne, marmurowe wyeksponowanie środkowej niszy, podkreśla jej wyjątkową nagrobkową rolę, optycznie wydzielając środkowy pas ściany z monarszymi wizerunkami. Wyjątkowe znaczenie w dziejach sztuki polskiej miała nowatorska kompozycja rzeźbionego wizerunku króla Zygmunta Starego. We wcześniejszych nagrobkach królewskich wykorzystywano motyw leżącej postaci. W tym przypadku Berrecci ukazał poruszoną postać króla jakby przebudzającego się ze snu. Władca został ukazany w zbroi. Jego tułów unosi się lekko ku górze, wsparty na prawym, zgiętym łokciu. Na ramieniu spoczywa odchylona do tyłu koronowana głowa króla. Władca ma zamknięte oczy, a jego uspokojone rysy twarzy sugerują uśpienie. Ruch tułowia i ramion ma swój odpowiednik w dynamicznym układzie nóg. Lewa z nich ugina się w kolanie i jest przełożona ponad prawą. Zastosowany w nagrobku nietypowy układ ciała był czymś nowym w sztuce polskiej. Niewątpliwie inspiracją dla Berrecciego były bardzo podobne w kompozycji figury nagrobne wykonywane ok. 1500 r. w Rzymie przez rzeźbiarza Andrea Sansovino. Prezentowana przez pomnik Zygmunta I kompozycja przypadła do gustu polskim fundatorom i była wielokrotnie powtarzana i modyfikowana w setkach figur nagrobnych realizowanych do I poł. XVII w.  Wykonana przez Santi Gucciego pełnoplastyczna figura Zygmunta Augusta, układem ciała i kompozycją, powtarzała schemat zaproponowany prawie pół wieku wcześniej w pomniku Zygmunta Starego. Oglądając obie rzeźby można jednak zauważyć istotne różnice w sposobie rzeźbienia pomiędzy Berreccim i Santi Guccim. Układ ciała nowej figury jest bardziej swobodny. Młodszy król jest odziany w lekką zbroje paradną, w której możliwe było bardziej naturalne ułożenia ciała. Twarz monarchy została wyrzeźbiona niezwykle realistycznie i stanowi bardzo udany portret monarchy.

Kompozycja i forma ściany nagrobkowej a w Kaplicy Zygmuntowskiej nierozerwalnie jest powiązana z funkcjami i wymową ideową całej budowli. Tylko w niewielkim stopniu zmieniły to inwestycje Anny Jagiellonki, które jedynie przekształciły jednostkowe mauzoleum Zygmunta I na monument upamiętniający ostatnich przedstawicieli dynastii Jagiellońskiej. Umiejscowione na ścianie zachodniej nagrobki łączyły się kompozycyjnie ze srebrnym ołtarzem kaplicy umieszczonym w niszy na ścianie wschodniej. W ołtarzu znajdują się płaskorzeźbione sceny z życia Marii, patronki kaplicy i  malowany cykl męki Chrystusa. Przywołują one istotne treści eschatologiczne o losach pośmiertnych człowieka oraz celu i przeznaczeniu świata», ważne w chrześcijańskim mauzoleum. Poza tym marmurowe nagrobki jedynie przypominały o miejscu pochówku władców. Rzeczywisty grobowiec istniał w podziemiach kaplicy, które w pionie łączyły się z kopułowym sklepieniem. Treści związane z chrześcijaństwem i zbawieniem uzupełnione były umieszczonymi na ścianach wizerunkami świętych. Z jednej strony przypominały one fundamenty chrześcijaństwa (okrągłe tonda z wizerunkami czterech Ewangelistów na ścianie zachodniej i wschodniej, figury ŚŚ Piotra i Pawła po bokach ołtarza na ścianie wschodniej), z drugiej przypominały też o cnotach przypisanych dobremu władcy i chrześcijańskiemu rycerzowi. Do takich treści nawiązywały figury ŚŚ Wacława i Floriana ustawione po bokach ściany nagrobkowej. Odziani w zbroje święci przypominali o cnotach rycerskich ale równocześnie należeli do grona patronów Królestwa Polskiego. Do koncepcji triumfu i cesarskiej chwały nawiązywała też architektoniczna kompozycja ścian kaplicy, w tym i ściany nagrobkowej. Każda z nich otwiera się szeroką, zamkniętą półkoliście wnęką, która powtarza schemat antycznego łuku triumfalnego. W budowli tego typu najbardziej prestiżowym miejscem było podłucze. W kaplicy funkcję tą pełnią nisze. W nich więc umieszczono na ścianie wschodniej ołtarz, południowej tron królewski, zaś w ścianie zachodniej miejsce to zarezerwowano dla monarszego nagrobka. Wyjątkową rolę ściany nagrobkowej podkreśla także jej kolorystyka. Zastosowano tu czerwony marmur węgierski, który kontrastuje z pozostałym dekoracjami wykonanymi z jasnego piaskowca. Szlachetność materiału i jego kolorystyka podkreślają wyjątkowość tej części kaplicy i nawiązują do czerwonego porfiru, kojarzonego z kamieniem przypisanym antycznym cesarzom.

Piotr Gryglewski

Bibliografia:

H. Kozakiewiczowa, Rzeźba XVI w. w Polsce, Warszawa 1984.

M. Morka, Sztuka dworu Zygmunta I Starego. Treści polityczne i propagandowe, Warszawa 2006.

S. Mossakowski, Kaplica Zygmuntowska (1515-1533). Problematyka artystyczna i ideowa mauzoleum króla Zygmunta I, Warszawa 2007.

M. Zlat, Sztuka polska. t.3, Renesans i manieryzm, Warszawa 2008.