Łuk triumfalny, stojący na placu Charlesa de Gaulle’a, na skraju Pól Elizejskich w Paryżu, jest jedną z najsłynniejszych i powszechnie rozpoznawalnych budowli nie tylko Francji, ale i całej zachodniej Europy. Ten potężnych rozmiarów pomnik o wysokości 51 oraz szerokości 44,9 metrów, zaprojektowany przez Jeana Chalgrina, jednego z najważniejszych przedstawicieli klasycyzmu w architekturze, budowany był, z przerwami, przez trzydzieści lat. Jego wykonanie zlecił Napoleon Bonaparte w 1806 roku, po zwycięskiej bitwie pod Austerlitz. Skończony został za czasów Ludwika Filipa I, w 1836 roku. Zbudowany dla uczczenia tych, którzy walczyli i stracili życie za Francję, zarówno w czasie rewolucji francuskiej, jak i wojen napoleońskich, pod względem formy odwołuje się do rzymskich łuków triumfalnych, a więc budowli w kształcie monumentalnej, wolnostojącej bramy, budowanej celem upamiętnienia ważnej osoby bądź wydarzenia, w szczególności o charakterze militarnym. Ściśle rzecz ujmując w przypadku paryskiego pomnika mówimy o budowli odwołującej się w formie do rzymskiego jednoarkadowego łuku triumfalnego. Szczególnie bliski, jeśli chodzi o wzorce formalne, wydaje się być rzymski Łuk Tytusa, wykonany po 81 roku n.e.

            Oprócz samej struktury architektonicznej istotnym elementem paryskiego łuku triumfalnego są dekoracja rzeźbiarska oraz inskrypcje. Za tą pierwszą odpowiedzialnych było kilku rzeźbiarzy: Jean-Pierre Cortot, Antoine Étex, Philippe Joseph Henri Lemaire, James Pradier oraz François Rude. Obejmuje ona cztery monumentalne reliefy (Marsylianka, Triumf 1810 roku, Obrona Francji przed koalicją 1814 oraz Pokój), fryz z wymarszem i powrotem w chwale armii francuskiej, a także kilka mniejszych scen przedstawiających wybrane bitwy. Na inskrypcje składają się setki nazwisk zasłużonych oficerów, jak też miejsca zwycięskich bitew.

            Spośród monumentalnych reliefów szczególną sławę zyskała Marsylianka autorstwa Françoisa Rude’a (1784-1855), wykonana w latach 1833-1835, znana również pod tytułem Wymarsz ochotników 1792 roku. Oba tytuły niejako się uzupełniają. Marsylianka odnosi się oczywiście do hymnu Francji, którego geneza sięga wydarzeń tego właśnie czasu. Słowa i muzykę pieśni stworzył Claude Joseph Rouget de Lisle, inspirując się tym, co zobaczył 25 kwietnia 1792 roku. Wtedy do boju z Austrią wyruszyła rewolucyjna Armia Renu. Ten właśnie moment Rewolucji Francuskiej ukazał na Łuku Triumfalnym François Rude. Dodajmy, że pieśń szybko zdobyła popularność, a z racji na fakt, że jako pierwsi śpiewali ją żołnierze z Marsylii, zyskała miano Marsylianki. W 1795 roku została ogłoszona hymnem państwowym.

            Stanowiąca element budowli klasycystycznej w charakterze, monumentalnej, ale jednak stonowanej, eleganckiej w przejrzystości podziałów i dekoracji architektonicznej, płaskorzeźba Rude’a oddziałuje na widza odmiennymi środkami. Francuski artysta skupił się na oddaniu ogromnej dynamiki sceny, niebywałej wręcz energii tchnącej z grupy rozpoczynających marsz ochotników. Możemy powiedzieć, że klasycystyczny chłód i spokój zostały przez Rude’a zastąpione iście romantycznymi, gorącymi emocjami. Nie znaczy to jednak, że artysta nie wzorował się na sztuce antycznej. Należałoby raczej powiedzieć, że w swoim dziele doskonale połączył wątki przejęte ze sztuki i kultury antycznej z elementami współczesności. Scena składa się z ośmiu postaci (z czego dwie ukazane zostały tylko w niewielkim fragmencie), jest to zwarta grupa osób, które pewnym, mocnym i dziarskim krokiem ruszają do przodu, kierując się w lewą stronę, lekko w kierunku widza.

W skład grupy, która jako całość budzi skojarzenia z rozpostartą, łopoczącą flagą, wchodzi pięciu zbrojnych mężczyzn, stylizowanych na antycznych wojowników, ukazanych w dynamicznych pozach i wykonujących wyraziste gesty. Pierwszy z lewej, dmący w róg, odwracający głowę do tyłu, w prawej ręce trzymający włócznię, nosi ozdobny hełm z pióropuszem i kolczugę, spod której wystaje krótki kaftan. Drugi z mężczyzn, wyraźnie pochylony, z rozpostartymi, zgiętymi w łokciu ramionami i lewą nogą w mocnym wykroku, ukazany tak, jakby z czymś się mocował, również ma hełm na głowie, choć mniej zdobny. Jest praktycznie nagi, przez tułów ma jedynie przewieszony skórzany pas, a na nogach założone sandały. Centralna postać, stanowiąca oś kompozycji, dominuje skalą, jest o ponad głowę wyższa od pozostałych. Jest to brodaty mężczyzna o zmierzwionych, sięgających ramion włosach, spoglądający lekko za siebie, tak jakby namawiał pozostałych do marszu. Nosi bogatą, pięknie zdobioną zbroję, przez którą przewieszony jest skórzany pas i spod której wystaje kolczuga. Łydki chronią mu zdobne pancerze, na nogach ma sandały. Za nim, między jego nogami, widoczna jest okrągła tarcza z bogatym ornamentem i centralnym motywem kroczącego w prawą stronę lwa. Prawą dłoń mężczyzna ma uniesioną w górę, trzyma w niej zdjęty z głowy hełm, lewą obejmuje wpatrzonego w niego szczupłego, nagiego, młodego wojownika. Uzbrojenie tego drugiego składa się z hełmu i przewieszonego przez tułów pasa, na którym zawieszony jest trzymany przez niego lewą dłonią, skierowany ostrzem w dół miecz. Kolejnym wojownikiem jest dojrzały mężczyzna o spokojniej, raczej posępnej, brodatej twarzy, okolonej sfalowanymi, długimi, sięgającymi ramion włosami, częściowo przykrytymi hełmem z końską kitą (historycznie przynależnym centurionom i wyższym oficerom w legionach rzymskich), odziany w narzucony swobodnie na nagie ciało, mocno pofałdowany płaszcz. W prawej ręce dzierży skierowany w dół i oparty o udo miecz, w lewej potężną, okrągłą, mocno wypukłą tarczę z bogatym ornamentem. Spomiędzy dwóch ostatnich postaci wyłania się głowa i ręka kolejnej, spoglądającej do przodu i wskazującej kierunek marszu.

Nad całą grupą dominuje, ukazana na osi, potężna, uskrzydlona kobieca postać, wzorowana na słynnej Nike z Samotraki, o wyrazistej, surowej twarzy, uchwyconej w momencie wydawania okrzyku, będąca alegorią wolności. Jej ciało ukazane zostało niejako w locie, członki ciała ułożone są prawie idealnie w kształt litery X, przy czym lewa ręka, z rozpostartą dłonią, uniesiona jest wysoko w górę, a prawa noga zgięta w kolanie. W prawej, lekko uniesionej, wysuniętej do przodu ręce kobieta trzyma nagi miecz. Linia miecza i ręki koresponduje z zawieszoną u pasa pochwą miecza, co dodatkowo dynamizuje kompozycję, tworząc wyraźny, mocny akcent kierunkowy. Dynamizm budują też solidne, mocne, rozpostarte, skierowane w tył skrzydła. Postać odziana jest w potężnie pofałdowaną i rozwianą długą szatę, na którą nałożona została zbroja łuskowa. Na głowę kobieta ma założoną tzw. czapkę frygijską – pileus, inaczej czapkę wolności, czyli wełniane lub filcowe, ściśle przylegające nakrycie głowy w kształcie stożka, z opadającym do przodu szpicem. W starożytnym Rzymie była symbolem wolności, takim też stała się między innymi w czasie amerykańskiej wojny o niepodległość i rewolucji francuskiej.

Całość kompozycji uzupełniają motywy ukazane w tle, w jej lewej, górnej partii. Składają się na nie włócznie i sztandary, przy czym te ostatnie o formach nawiązujących do rzymskich znaków legionowych. Nad prawym udem alegorii wolności znajduje się również uniesiona głowa rżącego konia, trzymanego za uzdę przez ledwo widocznego młodego mężczyznę. Fragment jego głowy dostrzec można nad pierwszym z omawianych wojowników.

Kompozycja Rude’a doskonale łączy klasycystyczną wzniosłość z romantycznymi w charakterze uniesieniami. Artysta, posługując się ugruntowanymi tradycją formami artystycznymi, korzystając pełnymi garściami z dziedzictwa antyku, odwołując się do symboli i znaczeń przejętych ze świata starożytnych potrafił jednocześnie oddać ducha gwałtownej, niespokojnej, pełnej żaru ideowego epoki rewolucji francuskiej.

Kamil Kopania

Bibliografia:

François & Sophie Rude, un couple d’artistes au XIXe siècle, citoyens de la Liberté, katalog wystawy, 12 X 2012 – 28 I 2013, Musée des Beaux-Arts, au Musée Rude et à la Nef – Dijon, Dijon 2012; I. Rouge-Ducos, L’Arc de triomphe de l’étoile. Panthéon de la France guerrière, art et histoire, Dijon 2008