Klasycyzm we Francji był stylem, który nigdy nie oddał pola barokowi, jak to się stało w innych krajach europejskich. Już w latach czterdziestych XVIII wieku Jacques-Francois Blondel założył prywatną akademię, która kształciła architektów zgodnie z ideałami antyku. W 1753 roku jezuita Marc-Antoine Laugier napisał esej, w którym domagał się powrotu klasycznych form. Barok, epoka teatralnych form, dynamicznej linii w rzeźbie i architekturze, ascezy w religii i jednocześnie przepychu dworów, w tym papieskiego opanował całą Europę kontynentalną i dotarł także do Francji. W architekturze jednak Francuzi oparli się wpływom włoskich budowniczych. Jako przykład można podać rezygnację z usług Gianlorenza Berniniego, rzeźbiarza i architekta rzymskiego, który został poproszony o wykonanie projektu wschodniej fasady Luwru. Ostatecznie projekt odrzucono i fasadę zbudowano w latach 1667 – 1668 według planów Claude’a Perrault, który zwrócił się ku antycznym wzorcom. We Francji zatem zwykle wybierano klasyczno – akademickie rozwiązania podkreślające absolutystyczną władzę. Zwrócono się w stronę statyki, kontynuowano tradycje antybarokowe z klarownymi bryłami i spokojną wielkością form przestrzennych. Klasycyzm w architekturze jest tym kierunkiem, który znakomicie sprawdza się w monumentalnych formach, a antyk stawał się inspiracją inną, niż w poprzednich epokach. Architekci, którzy wykorzystywali antyczne ideały, kierowali się innymi wytycznymi, nie chodziło już bowiem o zachowanie harmonii, doskonałych proporcji i elementów dekoracyjnych. Zaczęto dostosowywać antyczne formy do warunków klimatycznych, funkcji użytkowych obiektów i wymagań społecznych. Klasyczne formy stawały się coraz bardziej surowe, można by powiedzieć, że zastygały w bezruchu. W Paryżu na polu politycznym formy klasycystyczne były używane jako wyraz moralności i cnoty obywatelskiej, co było widoczne aż do wczesnych czasów porewolucyjnych (Rewolucja Francuska wybuchła w 1791 roku). Nie tylko architektura, ale malarstwo i rzeźba charakteryzowały się statycznymi formami, chłodem i akademicką moralnością ex cathedra (czyli wyrażając poglądy i nie dopuszczając dyskusji). W architekturze jednak dążono do form idealnych: sześcianów o ostrych kantach, cylindrycznych bryłach, dużych wewnętrznych przestrzeniach, ogromnych płaszczyznach ścian o gładkiej fakturze lub składających się z dużych ciosów rustyki (co oznaczało surowo ociosany kamień) i ogólnie mówiąc bardzo oficjalnego stylu. Pomimo jednak monumentalności brył we francuskich budowlach i chłodu oszczędnych dekoracji czasy klasycystycznej architektury cechuje nieskazitelna elegancja.

Na scenie artystycznej Paryża epoki klasycyzmu pojawił się Jacques-Germain Soufflot, architekt, który wielokrotnie podróżował do Włoch (między innymi uczęszczał do Akademii Francuskiej w Rzymie), uczestniczył w pracach archeologicznych i badał starożytne budowle. Studiował nie tylko budynki antyczne, ale zapoznał się także z architekturą Bramantego, późnorenesansowego architekta, autora projektu tempietto, co znaczy mała świątynia, przy kościele San Pietro in Montorio oraz dzieła Palladia, kolejnego architekta renesansu, którego projekty oraz traktat architektoniczny wpłynęły na całe budownictwo europejskie. Warto wspomnieć, że od późnego renesansu często nie powoływano się na antyk, jako bezpośrednią inspirację dla budowli, ale stosowano zasady Palladia, który przekształcił antyk zgodnie z jemu współczesnymi regułami budownictwa i jego użyteczności. Po powrocie do Francji Soufflot działał w Lyonie, zbudował tam Hotel-Dieu w styu klasycystycznym z fasadą wychodzącą na rzekę i centralną kaplicą. Został także przyjęty do Akademii w Lyonie. W 1750 roku wspólnie z Dyrektorem Generalnym Budownictw Królewskiego, markizem de Marigny podróżował do Włoch. W 1755 roku markiz de Marigny, powierzył Soufflot’owi nadzorowanie architektury królewskich budynków. W tym samym roku Soufflot został przyjęty do Królewskiej Akademii Architektury, a rok później rozpoczął w Paryżu budowę kościoła, który przyniósł mu największą sławę.

Marzenia Soufflota o greckiej wzniosłości i gotyckiej lekkości miały zostać zrealizowane w budynku o dość rygorystycznych proporcjach. Poniższa analiza dotyczy kościoła Sainte-Genevieve, przekształconego i nazwanego w 1791 roku Pantheonem. Kościół zbudowano w miejscu, w którym w VI wieku istniała świątynia wczesnochrześcijańska. Co ciekawe zbudowano go na planie krzyża greckiego. Rzecz dość osobliwa, chociaż w historii architektury takie projekty bywały już realizowane. Budowle na planie krzyża greckiego, czyli równoramiennego pochodzą z antycznej Grecji, świątynia była „domem boga” i nie służyła wiernym, ani nie odprawiano w niej liturgii. W renesansie wierzono, że projekty świątyń na planie centralnym, czyli krzyże greckie, rotund, czasem wzbogacone bocznymi absydami, czy kaplicami pochodzą bezpośrednio z Grecji. Wczesnorenesansowe projekty Filippa Brunelleschiego (autora kopuły na katedrze Santa Maria del Fiore, czy kaplicy Pazzich we Florencji) i Leona Battisty Albertiego (autora pierwszego renesansowego traktatu o architekturze bazującego na ideach Witruwiusza, architekta z I w. p.n.e. oraz architekta, który zaprojektował w Mantui kościół Sant’Andrea na planie centralnym) miały wyznaczyć drogę artystyczną, która oddalała się od założeń trójnawowej bazyliki z czasów wczesnego chrześcijaństwa w stronę budowli jednoprzestrzennych, z głównym traktem i bocznymi kaplicami lub wieńcem kaplic. Centralny plan budynków był bardziej niż w Grecji popularny w architekturze bizantyjskiej. Jak wspomniano, w Grecji świątynia nie była przeznaczona dla ludzi, a dla bogów, wstęp do świątyń mieli tylko kapłani, nie znano liturgii, ani nie odprawiano mszy dla wiernych. Popularność centralnych budowli w czasach renesansu była krótkotrwała, a elementy architektury inspirowane antykiem pojawiały się w późniejszej historii dość często. Klasycyzm jest najlepszym przykładem programowego nawiązania do greckich i rzymskich form. Soufflot studiował antyk, renesans, barok, czytał traktaty o sztuce i podziwiał historyczne budowle. Jego najsłynniejsze dzieło, czyli kościół Sainte Genevieve w Paryżu jest kwintesencją jego zainteresowań i przez kolejne pokolenia architektów był uznawany za wzorzec dla teoretycznych rozważań o architekturze.

Kościół, którego budowę rozpoczęto w 1756 roku, ma jednakową długość i szerokość (to ramiona krzyża) 84 metrów. Szerokość z portykiem wynosi 110 metrów (to oznacza, że jedno ramię krzyża jest wysunięte o bryłę portyku).  Środkowa kopuła ma wysokość 83 metrów. Soufflot budował z ową „gotycką lekkością”, którą chyba nie do końca zrozumiał, skoro już w trakcie budowy trzeba było wzmacniać filary skrzyżowania naw. Gdyby tego nie uczyniono, nie byłyby w stanie unieść kopuły. Ale to sprawiło poniekąd, że Soufflot użył kolumny i belkowania jako elementów konstrukcji, a nie dekoracji, jak działo się to w poprzednich epokach traktujących antyk jako inspirację. Fasada posiada kolumnowy portyk wejściowy zwieńczony tympanonem. W tympanonie znajduje się relief autorstwa Davida d’Angers, rzeźbiarza tworzącego wówczas pomniki ważnych postaci Francji. Na reliefe wykonanym w 1837 roku d’Angers przedstawił scenę Ojczyzna i wolność obdarowujące bohaterów. Zatrzymajmy się przy portyku. Jak wspomniano, portyk jest przedłużeniem jednego z ramion krzyża i tworzy fasadę świątyni. Sześć kolumn o korynckich kapitelach ustawiono na niewysokim cokole ze schodkami (to cokół biegnący dookoła, na nim wspiera się cała bryła świątyni). Kolumny dźwigają belkowaniez fryzem i trójkątnym przyczółkiem ze wspomnianym tympanonem (tympanon to wnętrze przyczółka). Dokładnie za przyczółkiem wychyla się centralna kopuła. Kościół ma pięć kopuł, z których pozostałe cztery umieszczono nad nawami (ramionami krzyża); są one spłaszczone i niewiele wystają ponad bryłę budynku. Centralna kopuła (trzy powłoki nałożone na siebie i wzmocnione żelaznymi łącznikami) została zbudowana na bębnie otoczonym wieńcem smukłych kolumn o korynckich kapitelach. Dookoła bębna biegnie balustrada z tarasem okalającym cały bęben. Za balustradą widoczne wysokie okna o łukowatych zwieńczeniach w płytkich niszach o prostokątnym kształcie. Nad oknami znajduje się wąski gzyms, a na nim kopuła zwieńczona na szczycie latarnią z krzyżem. Dookoła latarni zaopatrzonej w wysokie łukowato zakończone okna metalowa balustrada.
Po bokach portyk jest podtrzymywany przez dwie pary kolumn korynckich i dwie trójki takich samych kolumn cofnięte nieco w głąb i stojące w podcieniu.

Pozostałe trzy elewacje są jednakowe. Jednolite ściany w równomiernym rytmie podzielone wystającymi przed lico pilastrami o przekroju prostokąta i ozdobione fryzem. Każdą stronę wieńczy trójkątny przyczółek, za którym znajduje się spłaszczona kopuła nakrywająca nawę.

Do środka prowadzi troje drzwi: główne pośrodku i para bocznych, mniejszych. Wnętrze kościoła, obecnie Panteonu zdobią malowidła ścienne wykonane przez znanych francuskich malarzy, między innymi Aleksandra Cabanela (jego Narodzinami Wenus prezentowanymi podczas paryskiego Salonu zachwycił się Napoleon Bonaparte), Antoine-Jean Gros (oficjalnego malarza armii francuskiej podczas kampanii napoleońskiej, który wykonał dekoracje kopuły Panteonu z apoteozą św. Genowefy), czy Pierre’a Puvis de Chavannes (który malował na płótnie naklejając je następnie na ścianę, co oznacza, że jego malowidła ścienne nie są freskami). Architektura wnętrza jest równie monumentalna, co zewnętrzna. Proste, harmonijnie skomponowane dekoracje, wysokie łuki arkadowe, strzeliste kolumny o korynckich kapitelach i symetrycznie ustawione rzeźby. To wszystko nawiązuje do spokojnej, chłodnej i surowej stylistyki klasycyzmu.

Kościół Sainte Genevieve koresponuje stylistycznie z angielskimi budowlami, na przykład kościołem św. Pawła w Londynie. Kopuła tej katedry zbudowanej przez Christophera Wrena jest także umieszczona na bębnie otoczonym kolumnadą i wznosi się nad skrzyżowaniem ramion krzyża. Nad każdym ramieniem także, jak w kościele Soufflota, zaprojektowano kopułę – niższą i dość płaską w stosunku do centralnej. Podobne rozwiązanie zastosował także architekt bazyliki św. Marka w Wenecji wzorując się na konstantynopolskim (bizantyjskim) kościele św. Apostołów. W obu tych budowlach mamy plan krzyża greckiego, centralnej kopuły i czterech bocznych kopuł rozmieszczonych na ramionach nad nawami. Różnica pomiędzy wymienionymi świątyniami, a kościołem św. Genowefy polega na tym, że w przypadku angielskich, włoskich i bizantyjskich budowli kopuły spoczywają na solidnych murach, zaś Soufflot zastosował kolumny z belkowaniem (poziomą konstrukcją leżącą na kolumnach). Architekt chciał bowiem osiągnąć ową gotycką lekkość i w tym celu w narożach poniżej centralnej kopuły ustawił wąskie ściany z poprzedzającymi je kolumnami, ale właśnie te ściany musiał wkrótce po rozpoczęciu budowy rozszerzyć zasłaniając okna. Zepsuło to nieco zamierzony efekt lekkości, ale było niezbędne dla trwałości bryły. Kilka lat po zakończeniu budowy, kiedy architekci francuscy uznali kościół za arcydzieło stylu, dyrektor inżynierskiej szkoły budowy mostów i dróg, Charles Perronnet, tak się wyraził o budowli: „Kościół Św. Genowefy zachowuje złoty środek między ciężką architekturą antyku a lekkością gotyku”. Budowę kościoła zakończono w 1789 roku, a dokonał tego uczeń Soufflota, Jean-Baptiste Rondelet (zgodnie z planami mistrza).

W 1791 roku kościół zamieniono na panteon sławnych ludzi. W późniejszych latach dwukrotnie przywracano mu funkcję świątyni, ale dopiero w 1885 roku zdecydowano, że stanie się on mauzoleum narodowym, w którym będą chowani ludzie zasłużeni dla Francji. Wśród wybitnych osób pochowanych w Panteonie znajdują się, między innymi, pisarze: Victor Hugo i Emil Zola, a także filozofowie i teoretycy sztuki, jak Wolter, czy Jean Jacques Rousseau. Z polskich nazwisk warto wspomnieć Marię Skłodowską Curie, dwukrotną noblistkę. Jej szczątki zostały przeniesione do Panteonu w 1995 roku.

Jacques Germain Soufflot zrealizował wiele budynków w Paryżu, Lyonie i innych miastach prezentując zainteresowania antykiem i budując w surowym klasycystycznym stylu. Nawiązywał bezpośrednio do antyku, nie kierując się wskazówkami renesansowych, czy barokowych teoretyków, których traktakty niewątpliwie studiował podczas pobytu w Rzymie. Interesował go także gotyk, czego przykładem jest omawiany wyżej kościół Sainte Genevieve; zastosował w nim elementy konstrukcji gotyckiej. Soufflot opublikował dwa eseje o architekturze w 1764 i 1767 roku. Uznany za jednego z najwybitniejszych architektów XVIII wieku zmarł w Paryżu w 1780 roku.

Anna Cirocka

Bibliografia

Red. Rolf Toman, Sztuka baroku. Architektura, rzeźba, malarstwo, 2007

Andrzej Dulewicz, Słownik sztuki francuskiej, Warszawa 1977

Peter Meyer, Historia sztuki europejskiej, T. 2, Warszawa 1973

Red. Rolf Toman, Klassizismus und Romantik. Architektur, Skulptur, Malerei, Zeichnung. 1750-1848, 2009